W dniu 10 września 2020 r. w wieku 84 lat zmarł prof. dr hab. Piotr Eberhardt, wybitny geograf, w tym badacz zagadnień demograficzno-migracyjnych, narodowościowo-etnicznych oraz geopolitycznych Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Był niekwestionowanym autorytetem, jednym z najwybitniejszych i zarazem najbardziej płodnych współczesnych polskich geografów, Człowiekiem wyjątkowej osobowości, niezwykle życzliwym dla swych uczniów i współpracowników, a równocześnie osobą skromną i odpowiedzialną. Wychował kilka pokoleń geografów, sam był uczniem profesorów Stanisława Leszczyckiego i Kazimierza Dziewońskiego, a także Andrzeja Wróbla i Antoniego Kuklińskiego. Polskie Towarzystwo Geograficzne wyróżniło go Medalem Pamiątkowym wybitym z okazji Stulecia PTG (2018), a wcześniej Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG Dyplomem Honorowym „w uznaniu zasług na rzecz rozwoju polskiej geografii osadnictwa i ludności” (2016). Cześć Jego Pamięci!
Życiorys Profesora Piotra Eberhardta
Prof. Piotr Eberhardt urodził się w Warszawie 27 grudnia 1935 r. w rodzinie od kilku pokoleń zakorzenionej w stolicy Polski. Studia magisterskie ukończył w 1960 r. na Wydziale Geograficznym UW pracą pt. „Lokalizacja przemysłu mięsnego w Polsce” (pod kierunkiem prof. S. Leszczyckiego). Po uzyskaniu tytułu magistra geografii zawodowo przez całe życie był związany głównie z Instytutem Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (do 1973 r. Instytut Geografii PAN), a także z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim (1993-2003). W ostatnich dwóch dekadach był też był bliskim współpracownikiem Studium Europy Wschodniej UW. W IG PAN 1968 r. uzyskał doktorat („Rola wielkich miast w strukturze regionalnej powiązań przestrzennych w Polsce„, promotor prof. Kazimierz Dziewoński), zaś w IGiPZ PAN w 1976 r. habilitację („Koncentracja przestrzenna osadnictwa a produktywność przemysłu„). W lipcu 1992 r. Rada Naukowa IGiPZ PAN poparła wniosek o tytuł profesora tytularnego (nominacja Prezydenta RP z 20 stycznia 1993 r.).
W latach 1999-2005 był kierownikiem Zakładu Przestrzennego Zagospodarowania i Badań Regionalnych IGiPZ PAN (do 2001 – Zakład Przestrzennego Zagospodarowania), a w latach 1990-2018 zasiadał w Radzie Naukowej IGiPZ PAN (w latach 1993-1995 jako jej sekretarz). Aktywnie działał w instytucjach geograficznych i okołogeograficznych, m.in. był członkiem Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN (1980-2004), Komitetu Nauk Geograficznych PAN (1995-2002), rad naukowych na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych UW (1993-2006), a od 2008 r. pełnił funkcję Przewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Geopolityki. Był członkiem ciał redakcyjnych wielu czasopism, m.in. Przeglądu Wschodniego. Od lat 70. ubiegłego wieku współpracował z wieloma instytucjami rządowymi, sejmowymi i samorządowymi w zakresie zagospodarowania przestrzennego, w tym demograficznych uwarunkowań rozwoju regionalnego i lokalnego.
Biogramy i omówienie dorobku prof. Piotra Eberhardta znajdują się w kilku pozycjach bibliograficznych, w tym najobszerniejsze w zbiorowym dziele (pod red. A. Jackowskiego, K. Krzemienia i I. Sołjan) „Geografowie polscy. Słownik biograficzny” (2018) autorstwa prof. Piotra Korcellego. W Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych (RCIN) znajduje się tekst tego samego autora zamieszczony w Przeglądzie Geograficznym, opublikowany w związku z Jubileuszem 70-lecia Profesora (Korcelli P., 2006, Jubileusz Profesora Piotra Eberhardta, Przegląd Geograficzny, t. 78, z. 2, s. 297-301).
Dorobek Profesora Piotra Eberhardta
Dorobek prof. Piotra Eberhardta jest bardzo zróżnicowany, dowodzący rozległych zainteresowań, erudycji i pracowitości. Prof. Piotr Eberhardta opublikował około 450 prac, w tym 35 monografii. Zajmował się początkowo geografią przemysłu, następnie przestrzennym zagospodarowaniem kraju oraz geografią osadnictwa i ludności. W 1971 r. był współautorem kanonicznej delimitacji aglomeracji miejsko-przemysłowych w Polsce (wraz z S. Leszczyckim i S. Heřmanem). Wprowadzono tam nowe pojęcia aglomeracji: powstających, potencjalnych i pożądanych. Dzieło stało się punktem wyjścia do opracowania w Komisji Planowania przy Radzie Ministrów perspektywicznego planu przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 1990. W kolejnych dekadach silnie wpłynęło na dyskusję o rozwoju systemu osadniczego kraju.
W roku 1989 prof. Piotr Eberhardt opublikował jedną z najważniejszych swoich prac: „Regiony wyludniające się w Polsce„, w której po raz pierwszy tak kompleksowo, szczegółowo i w długim horyzoncie czasu przedstawiono problem depopulacji na ziemiach polskich. Jest to prawdopodobnie jego najczęściej cytowana praca.
Od lat 90. ubiegłego wieku notuje się szczególnie spektakularne osiągnięcia prof. Piotra Eberhardta w zakresie problematyki narodowo-etnicznej oraz geopolitycznej Polski i Europy Środkowo-Wschodniej w całym XX wieku. Prof. Piotr Eberhardt stał się czołowym badaczem w tej dziedzinie i niekwestionowanym autorytetem. Po 1990 r. powstało w sumie około 100 większych prac dotyczących współczesnych i historycznych zagadnień narodowościowo-etnicznych w Europie Środkowo-Wschodniej (dynamika, struktura, migracje, itp.) i szeroko rozumianej geopolityki. Ukazało się kilkanaście monografii, w tym szeroko komentowane studium „Między Rosją a Niemcami. Przemiany narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej w XX w.” (1996) oraz seria prac o migracjach politycznych (2000, 2006, 2010, 2011).
Większe monografie prof. Eberhardta dotyczyły też polskiej ludności kresowej (1998) oraz krajów byłej Jugosławii (2005). Powstało kilka poważniejszych studiów nt. demografii krajów Europy Środkowej i Wschodniej, w tym monografia rozwoju ludnościowego Białorusi w niemal całym XX w. (1997) oraz studium współczesnej geografii ludności Rosji (2002), przetłumaczone rok później na język rosyjski (wyd. Nevskij Prostor w Sankt-Petersburgu). Dużym publikacyjnym osiągnięciem naukowym prof. Piotra Eberhardta stało się przetłumaczenie na język angielski i wydanie w 2002 r. w wydawnictwie Routledge (Taylor & Francis Group) monumentalnej monografii (559 s.) pt. „Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-Century Central Eastern Europe. History, Data and Analysis„. Została ona ocenione jako podstawowe – syntetyczne i uporządkowane źródło wiedzy o przemianach demograficzno-etnicznych w naszej części świata w całym XX wieku.
Szczególne cechy twórczości prof. Piotra Eberhardta to wielka dbałość o dokumentację, z której następnie wynika solidność argumentacji, ale i zarazem rozwaga ocen. Rzeczowość i bezstronność miała niezastąpione znaczenie w prezentacji tak trudnych i kontrowersyjnych nieraz w różnych krajach zagadnień, jak sprawy narodowościowo-etniczne. Z tego powodu prof. Piotr Eberhardt był szanowany także poza granicami kraju. Inna cecha twórczości to duża samodzielność, rozumiana jako niemal brak publikacji współautorskich. Jedna z nielicznych (kilku spośród wspomnianych około 500) Jego prac współautorskich, to mapa „świadomości etnicznej” wydana przez wiedeński Österreichisches Ost- und Südesteuropa Institut w „Atlasie Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej” (2006). Ta samodzielność przy niezwykle obfitej spuściźnie jeszcze bardziej podkreśla, jakim „człowiekiem renesansu” był profesor Piotr Eberhardt. Sam w rozmowach wielokrotnie wspominał, że jego zainteresowania zmieniały się z czasem wskutek narastania wiedzy w danym zagadnieniu i potrzeby poszukiwań nowych, niewyzyskanych tematów twórczych.
Nagrody i wyróżnienia
Prof. Piotr Eberhardt był wielokrotnie nagradzany, w tym dwukrotnie nagrodą Sekretarza Naukowego PAN (1973, 1987 – ta druga za głośną prognozę ostrzegawczą dotyczącą depopulacji wsi), a w 1980 r. nagrodą VII Wydziału Nauk o Ziemi i Nauk Górniczych PAN za swą pracę habilitacyjną. W 1994 r. został wyróżniony nagrodą Przeglądu Wschodniego za dorobek o tematyce wschodniej, w 2002 r. nagrodą naukową PAN im. Stanisława Staszica za monografię „Geografia ludności Rosji„, w 2004 r. nagrodą Prezesa Rady Ministrów za wybitne osiągnięcia naukowe, a w 2009 r. nagrodą i Medalem Zygmunta Glogera. W roku 2016 Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG przyznała mu Dyplom Honorowy „w uznaniu zasług na rzecz rozwoju polskiej geografii osadnictwa i ludności„. W roku 2018 prof. Piotr Eberhardt został odznaczony Medalem Pamiątkowym z okazji Stulecia PTG.
Profesor Piotr Eberhardt do końca życia pozostał twórczy. Artykuł pt. „Kształtowanie układu administracyjnego II Rzeczypospolitej w świetle ówczesnych map” to jedna z ostatnich jego prac, opublikowana w Przeglądzie Geograficznym.
Uroczystości pogrzebowe
Msza Święta pogrzebowa zostanie odprawiona w poniedziałek 21 września br. o godzinie 11.30 w Kaplicy Halpertów na Cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ul. Młynarskiej 54 w Warszawie.