Krajobrazy otwarte – cechy strukturalne i zagrożenia

Krzysztof Badora

Krajobrazy otwarte to najbardziej zróżnicowane przestrzennie i najsilniej decydujące o postrzeganiu przestrzeni krajobrazy Polski. Mają bardzo zróżnicowaną strukturę, są najszybciej i różnokierunkowo zmieniającymi się krajobrazami Polski. Duża część krajobrazów otwartych jest skrajnie zagrożona i zanika na naszych oczach. Co powinniśmy o nich wiedzieć?

Co to są krajobrazy otwarte?

Za krajobrazy otwarte uznaje się krajobrazy poza wielkoprzestrzennymi obszarami leśnymi i zwartej zabudowy niezależnie od jej funkcji. Wspólną ich cechą jest zachowanie rozległych przedpoli ekspozycji zapewniających wgląd w dalsze fragmenty krajobrazu. Umożliwiają przez to wielkoobszarowe postrzeganie krajobrazu.

Fot. 1. Krajobrazy otwarte

Krajobraz otwarty rolny, rozcięty, na Płaskowyżu Głubczyckim. Fot. Krzysztof Badora.

Wszystkie krajobrazy otwarte w warunkach Polski są krajobrazami kulturowymi. Powstały one i trwają nadal na skutek ograniczania naturalnych procesów rozwoju roślinności wysokiej zmierzającej do wykształcania się lasów oraz ograniczenia rozwoju zabudowy. Ponad 90% powierzchni krajobrazów otwartych w Polsce to genetycznie krajobrazy rolnicze. Intensywnie i ekstensywnie użytkowane obszary rolne sprzyjają konserwacji krajobrazów otwartych, zaniechanie użytkowania rolniczego prowadzi do ich stopniowego przekształcania się w kierunku krajobrazów zakrytych.

Czym się charakteryzuje struktura przestrzenna krajobrazów otwartych i ich walory przyrodnicze i kulturowo-historyczne?

W ujęciu geografii krajobrazu krajobrazy otwarte można podzielić na przyrodniczo-kulturowe związane z terenami użytkowanymi, ale uwarunkowanymi naturalną strukturą i funkcjonowaniem środowiska przyrodniczego, a także antropogeniczne, silnie przekształcone lub wręcz utworzone w wyniku celowych działań człowieka. Ta pierwsza grupa zdominowana jest przez grunty rolne. Można tu wydzielić dwa podtypy: gruntów ornych – dominujący na obszarach poza dolinnych Polski i łąkowo-pastwiskowy – dominujący na obszarach dolin rzecznych, chociaż na coraz większą skalę z nich wypierany przez grunty orne.

Pomijając sytuacje wyjątkowe pod względem walorów przyrodniczych grunty orne są silniej zdegradowane i mniej cenne florystycznie i faunistycznie. Wielkoprzestrzenne obszary łąk i pastwisk i towarzyszące im często w dolinach rzecznych turzycowiska, szuwary, starorzecza, koryta rzek i stawy charakteryzują się bardzo wysokimi walorami przyrodniczymi. Przykłady Biebrzańskiego Parku Narodowego, Narwiańskiego Parku Narodowego, Parku Narodowego Ujścia Warty, a także bardzo licznych parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu wskazują, że wielkoprzestrzenne dolinne krajobrazy otwarte z dominacją łąk i pastwisk to kluczowe ostoje flory i fauny Polski. Mają również fundamentalne znaczenie dla struktur i funkcjonowania lokalnych, regionalnych i krajowych korytarzy ekologicznych. Do bardzo cennych krajobrazów otwartych w Polsce Północnej należą również krajobrazy jezior.

Fot. 2. Krajobrazy otwarte

Fot. Urszula Myga-Piątek.

W obszarach miejskich krajobrazy otwarte to zazwyczaj świadomie pozostawione bez zabudowy tereny rekreacyjno-wypoczynkowe, a także krajobrazy pełniące funkcje przeciwpowodziowe, ekologiczne lub przewietrzające. Często pełnią wszystkie te funkcje jednocześnie. Mogą one charakteryzować się dużymi walorami historyczno-kulturowymi, jak np. Błonia Jasnej Góry lub Krakowa, a także przyrodniczymi.

Fot. 3. Krajobrazy otwarte

Fot. Urszula Myga-Piątek.

Analizując strukturę wewnętrzną krajobrazów otwartych w ujęciu kompozycji przestrzennej różnych form rozmieszczenia ich komponentów można wyróżnić krajobrazy monolityczne, czyli wolne od jakichkolwiek form o znaczeniu wertykalnym (np. wielkoprzestrzenne grunty orne po horyzont), krajobrazy z pojedynczymi, punktowymi obiektami o znaczeniu wertykalnym – drzewami, budowlami, oraz krajobrazy rozcięte liniowymi strukturami, takimi jak rzeki, drogi, linie kolejowe, aleje drzew. W niektórych przypadkach liniowe struktury wertykalne w krajobrazach otwartych mogą tworzyć swoisty labirynt, którego układ decyduje o odrębności typologicznej krajobrazu i jego walorach historyczno-kulturowych. Struktury punktowe i liniowe mogą występować łącznie i tworzą wtedy w tej kwalifikacji typy pośrednie lub zespolone.

Walory przyrodnicze i fizjonomiczne krajobrazów otwartych zależą nie tylko od form pokrycia terenu. Bardzo duże znaczenie mają również formy ukształtowania. Zazwyczaj wraz ze wzrostem zróżnicowania rzeźby terenu walory fizjonomiczne krajobrazów otwartych się zwiększają.

Jak krajobrazy otwarte uwzględnione są w audycie krajobrazowym Polski?

W realizowanym obecnie w Polsce audycie krajobrazowym, czyli inwentaryzacji i waloryzacji krajowych zasobów krajobrazowych, krajobrazy otwarte występują we wszystkich trzech głównych grupach typologicznych: krajobrazów przyrodniczych, kulturowo ekstensywnie użytkowanych, krajobrazów kulturowo-przyrodniczych ukształtowanych w wyniku obu procesów oraz krajobrazów kulturowych, kształtowanych głównie przez działalność człowieka.

Fot. 4. Krajobrazy otwarte

Monolityczny krajobraz otwarty północnej części Niziny Śląskiej. Fot. Krzysztof Badora..

Do grupy pierwszej należą takie otwarte krajobrazy jak jeziora, systemy wód płynących, wody przejściowe, bezleśne krajobrazy łąkowo-bagienne (w kilku podtypach), bezleśne krajobrazy murawowe, piaszczyste i naskalne (również w kilku podtypach), a także górskie ponad górną granicą lasu. Stanowią one większość z typów i podtypów krajobrazów tej grupy.

Do grupy drugiej należą głównie krajobrazy wiejskie sztucznych zbiorników wodnych (stawów), krajobrazy polne wstęgowe, z małymi polami, średnimi polami i dużymi polami, a także krajobrazy sadów i plantacji. W grupie krajobrazów wiejskich do krajobrazów otwartych nie należy tylko podtyp obejmujący zabudowane tereny wsi.

Fot. 5. Krajobrazy otwarte

Fot. Anna Żemła-Siesicka.

Znaczy udział krajobrazy otwarte mają w krajobrazach mozaikowatych z przewagą gruntów porolnych oraz mozaikowatych podmiejskich. W typie krajobrazów podmiejskich mogą one występować w obrębie wielkoobszarowych zespołów pałacowo-parkowych i klasztornych oraz w komponowanych układach architektury, zieleni i wód.

W grupie krajobrazów kulturowych związanych z zabudową krajobrazy otwarte są rzadsze i największe strefy występowania będą osiągać w krajobrazach terenów sportowo-rekreacyjnych, dużych zbiorników wodnych o różnych funkcjach, w krajobrazach odkrywkowej eksploatacji kopalin, węzłów komunikacyjnych i transportowych oraz lotnisk, a także w parkach rozrywki.

Zagrożenia dla krajobrazów otwartych

Krajobrazy otwarte należą do najbardziej zagrożonych w skali kraju. Zagrażają im zarówno procesy przyrodnicze, jak i antropogeniczne. Do pierwszej grupy zagrożeń zaliczyć należy sukcesję ekologiczną roślinności, która na większości obszaru Polski prowadzi w sposób naturalny do wykształcania się lasów. W zależności od warunków abiotycznych w dolinach rzecznych są to głównie lasy łęgowe, a na terenach pozadolinnych grądy, buczyny, kwaśne dąbrowy lub bory.

Fot. 6. Krajobrazy otwarte

Podtatrzański otwarty krajobraz łąkowo-pastwiskowy, inkrustowany grupowymi zadrzewieniami. Fot. Krzysztof Badora.

Zagrożenia antropogeniczne krajobrazów otwartych związane są najczęściej z ich zabudową, zarówno o charakterze osadniczym, jak i usługowo-produkcyjnym. Dodatkowe zagrożenia tworzą obiekty infrastruktury transportowej i technicznej w postaci dróg, linii kolejowych, linii elektroenergetycznych. Zagrożeniom sprzyjają charakterystyczne dla obszaru Polski procesy rozpraszania zabudowy.