Zjednoczenie ruchu geograficznego w Polsce: Wrocław 9-12 czerwca 1946

Antoni Jackowski

Przed trzema laty obchodziliśmy uroczyście wspaniały Jubileusz 100-lecia powstania Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Wszystko odbywało się w podniosłym nastroju, geografia ponownie znalazła swoje miejsce w świadomości społecznej. Sprzyjały temu wysokiej rangi wydarzenia naukowe, a przede wszystkim liczne publikacje. Z tych ostatnich pragnę wymienić zwłaszcza trzy pomnikowe wydawnictwa, za jakie uważam: Polskie Towarzystwo Geograficzne w setną rocznicę działalności (red. Marek Sobczyński, 2018, T. 1-3), Geografowie polscy. Słownik biograficzny (red. Antoni Jackowski, Kazimierz Krzemień, Izabela Sołjan, 2018, T. 1-3) oraz Księga Wielkiego Jubileuszu. Polskie Towarzystwo Geograficzne 1918-2018 (red. Antoni Jackowski, Tomasz Wites, 2020). Wszyscy cieszyliśmy się z naszego święta, jakby zapominając o tym, że w naszej historii zdarzały się rzeczy smutne, często o podłożu irracjonalnym. W wydawnictwach jubileuszowych zaledwie wspominaliśmy o nich. Obchodzona dzisiaj 75. rocznica zjednoczenia ruchu geograficznego w Polsce zobowiązuje nas do nakreślenia przynajmniej krótkiej refleksji na temat niektórych zdarzeń, jakie notowano w naszej geografii w latach międzywojennych.

Początki działalności PTG

Gdy w dniu 27 stycznia 1918 r., niemal w przededniu odzyskania przez nasz kraj niepodległości, utworzono Polskie Towarzystwo Geograficzne, społeczeństwo z aprobatą powitało tę inicjatywę. Szczególne zadowolenie okazywały środowiska związane z geografią zawodowo, a także reprezentujące pokrewne dziedziny wiedzy. Jedną z pierwszych organizacji, które nawiązały z PTG współpracę, było utworzone w 1906 r. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Dodajmy, że jego współtwórcami byli geografowie, którzy stanowili też znaczny odsetek członków tej organizacji.

W pierwszych miesiącach działalności PTG posługiwało się Statutem, zatwierdzonym przez niemieckie władze okupacyjne. Dokument ten zezwalał na działalność jedynie na terenie byłej Kongresówki. Po uzyskaniu niepodległości, władze polskie zatwierdziły w 1919 r. nowy Statut, zgodnie z którym Polskie Towarzystwo Geograficzne stało się organizacją, obejmującą swą działalnością wszystkie ziemie polskie. Głównym celem PTG było zjednoczenie środowiska geografów, rozdzielonego dotąd granicami rozbiorowymi.

Dla podkreślenia ogólnopolskiego charakteru organizacji jeszcze za czasów okupacji niemieckiej powołano na członków korespondentów Benedykta Dybowskiego, Eugeniusza Romera i Stanisława Pawłowskiego ze Lwowa oraz Jerzego Smoleńskiego z Krakowa. Ludomir Sawicki został członkiem rzeczywistym. W 1920 r. Eugeniusz Romer, jako pierwszy geograf, otrzymał godność członka honorowego Towarzystwa. W pierwszym Statucie PTG wyróżnia się członków: honorowych, korespondentów, rzeczywistych i dożywotnich. Członków honorowych mianowało Walne Zebranie PTG, członków korespondentów Zarząd (głównie osoby z zagranicy), członków rzeczywistych przyjmował Zarząd na podstawie 2 rekomendacji. Członkiem dożywotnim zostawała osoba, która jednorazowo wpłaciła 20-krotną składkę roczną. Od płacenia składek byli zwolnieni członkowie honorowi i korespondenci.

Problem oceny polskiej geografii w okresie międzywojennym

Brak jest ciągle pogłębionej analizy sytuacji organizacyjnej polskiej geografii w okresie międzywojennym. Podczas gdy większość stowarzyszeń naukowych wyznawało pogląd, że w jedności siła, w przypadku geografii mieliśmy do czynienia z tendencją odwrotną. Co było powodem takiego postępowania? Czy rzeczywiście nie uświadamiano sobie konsekwencji jakie stwarzało rozbicie organizacyjne ruchu geograficznego? Na te i na wiele innych pytań, trudno jest znaleźć jednoznaczną odpowiedź.

Bardzo ostrą ocenę takiego stanu rzeczy zaprezentował w pierwszych latach powojennych Stanisław Leszczycki. Podczas wystąpienia na I Kongresie Nauki Polskiej w 1950 r. przedstawił on rozważania na temat stanu geografii w Polsce, nakreślił też perspektywy jej rozwoju Niestety opracowanie to zostało przygotowane w myśl ówczesnych kanonów ideologicznych. Nie boję się użyć określenia, że jest ono niesmaczne, a w przypadku oceny okresu międzywojennego kłamliwe i niesprawiedliwe. Tym bardziej, że autor był już wtedy aktywnym uczestnikiem życia geograficznego.

Odnośnie interesującej nas sprawy stwierdzał on: W okresie międzywojennym organizacja pracy naukowej w Polsce z zakresu geografii przedstawiała się fatalnie. Wybujały indywidualizm poszczególnych geografów, brak chęci do jakiejkolwiek poważniejszej współpracy i animozje osobiste były powodem, że Komisja Geograficzna PAU po kilku latach „wegetacji” przestała istnieć. Narodowy Komitet Geograficzny PAU ograniczał się jedynie do utrzymywania kontaktu z zagranicą. Natomiast istniejące trzy naukowe towarzystwa geograficzne, Zrzeszenie Nauczycieli Geografii oraz Towarzystwo Wypraw Badawczych prawie wcale ze sobą nie współpracowały. Po wojnie sytuacja zmieniła się radykalnie. Zasługą uczestników Zjazdu Geografów we Wrocławiu w r. 1946 było ujednolicenie spraw organizacyjnych. Reaktywowano tylko jedno Polskie Towarzystwo Geograficzne, obejmujące pracowników naukowych, nauczycieli i miłośników geografii w Polsce […].

Te słowa, nie przynoszące chluby tak wybitnemu geografowi, jakim był Stanisław Leszczycki, którego bardzo szanowałem i lubiłem, skłoniły mnie przed laty do bliższego przyjrzenia się sytuacji w ruchu geograficznym tamtego okresu. Pozwalam sobie zaprezentować opracowanie, które choć na pewno nie doskonałe i nie wyczerpuje tematu być może pozwoli dzisiejszemu Czytelnikowi zrozumieć specyfikę tamtych lat, wspaniałych, ale równocześnie trudnych.

PTG jako organizacja ogólnopolska

Inauguracja działalności Polskiego Towarzystwa Geograficznego nie była łatwa. Jeszcze przez kilka miesięcy Warszawa była pod okupacją niemiecką. Gdy nastała niepodległość, po chwilach euforii pojawiło się niebezpieczeństwo utraty naszej wolności. Rozpoczęła się wojna z bolszewicką Rosją, która była walką o wszystko. W obronie zagrożonej Polski walczyło wielu geografów. Towarzystwo występowało wtedy jako jedna organizacja centralna, nie dysponująca zapleczem w postaci oddziałów terenowych. Jego działalność była skierowana na najważniejsze problemy o charakterze państwowym lub zawodowym, pozostawiając na później sprawy organizacyjne. Głównymi przejawami tej aktywności były m. in.:

• działania w zakresie ujednolicenia nazw geograficznych (1919-1921);
• memoriał do Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie o dopilnowanie, aby w angielskich wydawnictwach kartograficznych nie stosować dla ziem polskich dotychczasowego nazewnictwa niemieckiego czy rosyjskiego;
• opracowanie obszernego memoriału, uzasadniającego konieczność scentralizowania prac geodezyjnych, topograficznych i kartograficznych w jednej instytucji państwowej. Apel poparło kilkadziesiąt zainteresowanych placówek naukowych i branżowych (1920);
• opracowanie dokumentu dotyczącego nauczania geografii w szkole średniej, który przekazano władzom oświatowym;
• przygotowanie propozycji mających rozwiązać problem braku podręczników uniwersyteckich z zakresu geografii. Powołano w tym celu specjalną Komisję, w skład której wchodzili wybitni geografowie: Stanisław Pawłowski, Eugeniusz Romer, Ludomir Sawicki, Jerzy Smoleński.

Periodykiem PTG został ukazujący się od roku 1918 „Przegląd Geograficzny”, którego pierwszym redaktorem został Ludomir Sawicki, a kolejnym Stanisław Lencewicz. Siedziba PTG mieściła się w Warszawie – początkowo w pomieszczeniach Towarzystwa Naukowego Warszawskiego przy ul. Śniadeckich, a od jesieni 1920 r. w lokalu Zakładu Geograficznego UW w Pałacu Staszica. Pozostawało tu do września 1939 roku.

Rozbudowa struktur terenowych PTG

W 1921 r. Zarząd Towarzystwa uznał, że zakończył się pierwszy etap działalności i postanowił przystąpić do rozbudowy swoich struktur terenowych. Na zebraniu w dniu 12 maja 1922 r. władze PTG zwróciły się z propozycją założenia struktur regionalnych w Krakowie, Lwowie i Poznaniu, uzasadniając wniosek tym, że ich powstanie wpłynęłoby dodatnio na rozwój Towarzystwa. Adresatami pisma byli Ludomir Sawicki, Eugeniusz Romer oraz Stanisław Pawłowski. Na apel Zarządu PTG natychmiast odpowiedział Ludomir Sawicki, który doprowadził do powołania do życia Towarzystwa Geograficznego, związanego – dla uniknięcia rozpraszania sił – organizacyjnie z Towarzystwem Geograficznym w Warszawie. Działo się to 25 listopada 1922 r., a pierwszym przewodniczącym został profesor Michał Siedlecki, wybitny zoolog i podróżnik, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919-1921). Funkcję sekretarza pełnił Ludomir Sawicki. Siedziba Oddziału mieściła się w Instytucie Geograficznym UJ przy ulicy Grodzkiej 64. Dyżurowano codziennie w godzinach 18.00 do 19.00. Organem Oddziału były „Wiadomości Geograficzne”, ukazujące się w okresie 1923-1939. Założycielem i pierwszym redaktorem był Ludomir Sawicki, potem dołączył do niego Wiktor Rudolf Ormicki. Ponadto w latach 1924-1931 Oddział publikował serię wydawniczą pt. „Krakowskie Odczyty Geograficzne”. Redaktorami byli Ludomir Sawicki oraz Jerzy Smoleński.

Milczeli natomiast dwaj pozostali adresaci pisma PTG, czyli Stanisław Pawłowski i Eugeniusz Romer. Było to tym bardziej dziwne, że w okresie od 30 stycznia 1925 do 12 marca 1926 r. Romer pełnił funkcję Przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Nikt nie dopuszczał myśli, że to właśnie on może doprowadzić do rozbicia polskiego ruchu geograficznego.

W 1925 r., m. in. z inspiracji Prezesa PTG Eugeniusza Romera, Zarząd Towarzystwa podjął dyskusję na temat zasadniczych zmian statutowych. Miały one umożliwić powstawanie i funkcjonowanie Oddziałów PTG jako samodzielnych jednostek organizacyjnych. Przewidywano, że ich powiązania z centralą będą dość luźne. Opracowano projekt nowego Statutu, który przesłano do aprobaty odpowiednim władzom. Dokument nie uzyskał jednak ich akceptacji. Na przeszkodzie stanęły ówczesne przepisy prawne dotyczące stowarzyszeń. Wskazywały one jednoznacznie, że siedziba władz organizacji musi mieć stałą lokalizację. Zgodnie z wnioskiem PTG miała to być Warszawa. Na powiązanie Oddziałów z centralą od początku nie zgadzał się Romer, a w ślad za nim również Pawłowski.

Tym nie mniej jeszcze jako Prezes PTG Romer podjął działania zmierzające do utworzenia we Lwowie Oddziału PTG. W styczniu i lutym 1926 r. odbyły się w tej sprawie kolejne zebrania. Podczas spotkania w dniu 13 lutego 1926 r. uchwalono powstanie Oddziału Lwowskiego PTG, którego przewodniczącym został Eugeniusz Romer. Informując o tym wydarzeniu centralę w Warszawie, Romer ponownie domagał się przeprowadzenia radykalnej zmiany w Statucie, w części dotyczącej oddziałów. Uważał bowiem, że oddziały prowincjonalne, podporządkowane centrali warszawskiej nie mogą rozwijać większej inicjatywy w kierunku ekspansji. Pisząc ten list Romer doskonale wiedział, że w myśl obowiązujących przepisów całkowite usamodzielnienie się oddziałów nie jest możliwe. Sam zresztą jako Prezes PTG prowadził takie dyskusje zaledwie przed rokiem. Bardzo się denerwował, gdy podawano mu przykład Oddziału Krakowskiego, którego działalność zaprzeczała tej tezie.

Efektem postępowania Romera była decyzja komitetu organizacyjnego, który jeszcze niedawno powołał do życia Lwowski Oddział PTG o anulowaniu tego postanowienia. W miejsce oddziału w dniu 19 listopada 1926 r. utworzono lokalne Towarzystwo Geograficzne, posiadające własny statut. Przewodniczącym został Eugeniusz Romer, a organem tego Towarzystwa stało się „Czasopismo Geograficzne”. Równocześnie zaapelowano o powołanie do życia Związku Polskich Towarzystw Geograficznych, grupujących wszystkie stowarzyszenia z tego zakresu.

Będący pod dużym wpływem Romera Stanisław Pawłowski utworzył w 1928 r. podobne Towarzystwo w Poznaniu. Tworzenie oddziałów terenowych PTG uważał za mało szczęśliwe. Podobnie jak Romer nawoływał do utworzenia związkowego towarzystwa geograficznego, ogólnopolskiego, o charakterze narodowym, które miałoby zrzeszać wszystkie działające w Polsce towarzystwa geograficzne. Towarzystwo Geograficzne w Poznaniu za swój organ uznało „Czasopismo Geograficzne”.

Mimo tych nieoczekiwanych zawirowań Polskie Towarzystwo Geograficzne działało nadal. W dniu 2 grudnia 1928 r. z inicjatywy Stefanii Konicówny odbyło się w Łodzi zebranie organizacyjne geografów związanych z tym miastem i regionem. Postanowiono utworzyć Oddział Łódzki PTG. Zebranie ogólne odbyło się 3 marca 1929 roku. Przewodniczącym został Jakub Stefan Cezak. Dla podkreślenia rangi tworzenia Oddziału w Łodzi, w zebraniu organizacyjnym uczestniczył Prezes PTG Władysław Massalski. Wygłosił on z tej okazji przemówienie, które w znacznej części nadal jest aktualne. Powiedział m. in.:

[…] Ogniskami pracy geograficznej są przede wszystkim towarzystwa, które w wielu krajach liczą długie lata istnienia.[…] [Niestety] powstały około 11 lat temu pierwszy w Polsce społeczny ośrodek geograficzny, Polskie Towarzystwo Geograficzne, spotkał się z obojętnością ogółu i brakiem zainteresowania ze strony naszych rządów nie mówiąc już o nikłości sił, które mogłyby pracować w tej dziedzinie. […] stanowisko PTG jest niełatwe, gdyż praca jego, mająca na celu skupienie sił geograficznych, rozwój i krzewienie tej gałęzi wiedzy, budzenie do niej zamiłowania oraz współpracę w tej dziedzinie z państwem i społeczeństwem, odbywa się w środowisku, któremu na razie brak nie tylko głębszego zainteresowania i zrozumienia […] znaczenia geografii, lecz i przyzwyczajenia do należytego ujęcia spraw o tle geograficznym. Nie powinno nas to zrażać: są to choroby wieku młodocianego, które z czasem ustąpią innym objawom. Zadaniem każdej nowopowstającej placówki geograficznej jest uświadomienie w tym względzie społeczeństwa i rozpowszechnienie nowoczesnych poglądów na rolę geografii. Dziesięcioletnia praca PTG nie poszła zresztą zupełnie na marne […].

Pozwalam sobie przywołać te słowa, aby ukazać, z jakimi trudnościami borykało się w tamtych czasach Towarzystwo. Rozbicie regionalne ruchu geograficznego pogłębiało ów deficyt zainteresowania społecznego sprawami geografii.
W dniu 6 maja 1929 r. w Katowicach utworzono kolejny Oddział PTG. Jego przewodniczącym został wybrany Wacław Olszewicz. Niestety żywot tych Oddziałów nie był długi. W 1933 r. zakończył działalność Oddział w Łodzi, przygarnięty potem przez Warszawę, natomiast w 1934 r. przestał działać Oddział Śląski, wchłonięty przez Oddział w Krakowie. Mimo krótkiego istnienia oba Oddziały odegrały ważną rolę w ruchu geograficznym tamtych czasów.

Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku powrócono do dyskusji dotyczącej zmian strukturalno-organizacyjnych w ruchu geograficznym. Niezmiennie inspiratorem tych debat było Towarzystwo Geograficzne we Lwowie, wspierany w tej sprawie przez ośrodek poznański. Ponieważ oba Towarzystwa w jakimś sensie bojkotowały władze centralne PTG, korespondencję kierowano na ręce Jerzego Smoleńskiego, który po tragicznej śmierci Ludomira Sawickiego jesienią 1928 r. pełnił funkcję szefa Oddziału Krakowskiego. W styczniu 1930 r. Smoleński otrzymał takie pismo adresowane do Zarządu PTG, do którego Romer i Pawłowski dołączyli projekt (kolejny!) nowego Statutu. W dokumencie tym powrócono do idei funkcjonowania autonomicznych oddziałów PTG oraz wędrującego Zarządu Głównego. Według projektu, siedziba Zarządu powinna się znajdować w ośrodku, z którego wybrano Prezesa.

Władze PTG od samego początku były przeciwne takiej formie organizacyjnej. Pomijając uwarunkowania prawne, uważano, że na realizację wizji ośrodków we Lwowie i Poznaniu brak jest odpowiednio licznej kadry. Na posiedzeniach w dniach 24 i 31 stycznia 1930 r. Zarząd Główny nie dopatrzył się potrzeby dokonywania tak radykalnych zmian statutowych, przedstawiony zaś projekt uważa za nieżyciowy.

Ta niepotrzebna dyskusja stwarzała dość napiętą atmosferę wśród geografów, a w publicznych wystąpieniach wyczuwało się nutę agresji. Na spotkaniu Zarządu PTG w dniu 27 marca 1931 r. Stanisław Pawłowski skrytykował działalność PTG związaną z zaproszeniem do Polski Kongresu Międzynarodowej Unii Geograficznej. Co więcej, zarzucił władzom Towarzystwa, że są przeciwne takiej inicjatywie. Obecny na spotkaniu Członek Honorowy PTG Eugeniusz Romer podkreślał brak działań Towarzystwa na rzecz zmiany statutu zgodnie z propozycjami Lwowa i Poznania. Ponadto Julian Czyżewski skrytykował organ PTG „Przegląd Geograficzny”, podkreślając równocześnie aktywność „Czasopisma Geograficznego”, które publikuje znacznie więcej artykułów. W odpowiedzi Redaktor „Przeglądu” Stanisław Lencewicz stwierdził dowcipnie, że jego dążeniem jako redaktora jest stała troska o poziom artykułów, a nie o ilość.

Początki dążenia do zjednoczenia towarzystw geograficznych w Polsce

W sprawozdaniu poznańskiego Towarzystwa Geograficznego za rok 1930 bardzo wyraźnie podkreśla się dążenie tej organizacji do zjednoczenia towarzystw geograficznych w Polsce. Zdaniem autorów tego dokumentu ma to przynieść wzrost prestiżu samej geografii. Ten fragment sprawozdania zakończono bardzo niesprawiedliwym i złośliwym stwierdzeniem, że Zarząd PTG nie dorósł do ogarnięcia całości ruchu geograficznego w Polsce. Oba Towarzystwa podkreślały, że ich wysiłki w zakresie zjednoczenia ruchu geograficznego rozbiły się o zdecydowanie negatywne stanowisko Polskiego Towarzystwa Geograficznego, które oskarżano też o dezorganizację ruchu geograficznego w Polsce.

Mimo, że Eugeniusz Romer oraz Stanisław Pawłowski jeszcze kilkakrotnie nawoływali do powołania jednego, ogólnokrajowego Związku Polskich Towarzystw Geograficznych, na zjednoczenie geografów trzeba było czekać do 1946 roku.

Na Walnym Zebraniu Członków PTG w dniu 23 kwietnia 1932 r. pojawił się wniosek Oddziału Krakowskiego:

Walne Zebranie Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Geograficznego zwraca się do Zarządu Głównego PTG w Warszawie z wnioskiem o ujednolicenie organizacji Towarzystwa przez oparcie jej na istnieniu równorzędnych, autonomicznych Oddziałów terytorialnych, podporządkowanych głównemu Zarządowi w Warszawie i uważa w związku z tym za niezbędne założenie Oddziału Warszawskiego.

Przez kilkanaście lat funkcję Oddziału Warszawskiego spełniał Zarząd Główny, co wzbudzało zastrzeżenia członków. W kwietniu 1932 r. Walne Zebranie Krakowskiego Oddziału PTG zwróciło się do Zarządu Głównego z apelem o skorygowanie dotychczasowej struktury organizacyjnej poprzez stworzenie równorzędnych, autonomicznych oddziałów terenowych. Miało się to dokonać przez utworzenie Oddziału Warszawskiego. Zarząd Główny podjął kroki zmierzające do realizacji tego postulatu, co nie było proste. Realizację tego wniosku rozpoczęto zwołaniem w dniu 5 maja 1933 r. zebrania członków, mieszkających w Warszawie i w okolicach. Ze względów formalnych (brak kworum) spotkanie przełożono na termin późniejszy. Dopiero pod koniec 1934 r. udało się zgromadzić wymaganą liczbę członków zamieszkałych w Warszawie, aby móc podjąć odpowiednią uchwałę.

Ostatecznie Oddział w Warszawie powstał w dniu 26 października 1934 r. pod nazwą Macierzystego Oddziału Warszawskiego. Zarząd Główny przekazał Oddziałowi „Przegląd Geograficzny” oraz bibliotekę. Swoją działalność Oddział rozpoczął w dniu 25 stycznia 1935 r. Przewodniczącym został Stanisław Lencewicz.

W 1935 r. utworzono również Oddział PTG w Wilnie. Na jego czele stanął Mieczysław Limanowski. Funkcjonował on do 17 września 1939 roku.

Działalność Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii

W tej trudnej sytuacji Polskie Towarzystwo Geograficzne podejmowało starania zmierzające do znalezienia neutralnego forum, umożliwiającego współpracę wszystkich organizacji geograficznych. Warunki takie stworzyło Zrzeszenie Polskich Nauczycieli Geografii, założone w Łodzi w 1922 r. z inicjatywy Juliusza Jurczyńskiego. Przewodniczącymi Zrzeszenia byli kolejno Eugeniusz Romer (1922-1929) i Stanisław Pawłowski (1929-1939), a siedzibami kolejno Lwów i Poznań. W 1923 r. Zrzeszenie zaczęło wydawać „Czasopismo Geograficzne”. Później pismo stało się również organem towarzystw geograficznych we Lwowie i w Poznaniu. Na szczęście łamy periodyku były dostępne dla wszystkich geografów polskich, niezależnie od ich przynależności organizacyjnej.

Zrzeszenie organizowało cykliczne Zjazdy Polskich Nauczycieli Geografii, które stanowiły jedyne w kraju forum umożliwiające spotkanie wszystkich geografów. Julian Czyżewski pisał, że od siły Zrzeszenia zawisło w wysokim stopniu wprowadzenie na zupełnie nowe tory ruchu geograficznego w Polsce. Odbyło się osiem takich zjazdów: w Łodzi (1922), Lwowie (1926, 1928), Poznaniu (1929), Gdyni (1931), Warszawie (1933), Katowicach (1936) i Krakowie (1939). Zgromadzenia te odegrały ważną rolę w rozwoju geografii. Niektóre z nich miały charakter swego rodzaju manifestacji politycznej skierowanej przeciwko państwu niemieckiemu (np. spotkania w Gdyni i częściowo w Katowicach). Każdy zjazd posiadał rozbudowaną część dydaktyczną, wszystkim imprezom towarzyszyły wystawy kartograficzne i pomocy naukowych (wraz z najnowszą literaturą przedmiotu). Uczestniczyło w nich szerokie grono członków Towarzystwa. Przedstawiciele Zarządu Głównego PTG zasiadali w komitetach organizacyjnych poszczególnych zgromadzeń.

Szczególna aktywność PTG zaznaczyła się podczas V Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycieli Geografii, jaki odbywał się w dniach 24-26 maja 1931 r. w Gdyni. Zarząd Główny PTG opublikował nawet specjalną odezwę, w której zachęcał członków do udziału w tym Zjeździe. Pierwotnie Zjazd miał się odbyć w Wilnie. Plany te uległy zmianie, gdy okazało się, że geografowie niemieccy organizują swój doroczny zjazd (24. Deutscher Geographentag) w dniach 25-28 maja w Gdańsku i to w ramach obchodzonego w Niemczech Ostseejahr 1931. Na zjeździe tym dominowała problematyka „niemieckiego północnego wschodu”, w tym również Gdańska. W wydawnictwie Niemcy stwierdzali, że Pomorze i Poznań leżące w Polsce nie przestaną być częścią niemieckiego północnego wschodu. W tej sytuacji władze Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii na wniosek prof. Stanisława Pawłowskiego postanowiły przenieść planowane spotkanie z Wilna do Gdyni. Zjazd obradował w Szkole Morskiej, uczestniczyło w nim 680 osób (w zjeździe geografów niemieckich 700 osób). Problematyka spotkania dotyczyła geografii i historii Pomorza, Gdyni i Gdańska oraz polskiego handlu morskiego. Zjazd zakończył się podjęciem uchwały dotyczącej praw Polski do Bałtyku.

Charakter patriotyczny miał również Zjazd w Katowicach w 1936 roku. Jedno z głównych wystąpień pt. Niemieckie podręczniki geografii miała Maria Czekańska (Poznań). Uświadamiało ono polskiemu odbiorcy jak wiele zakłamań zawierają niemieckie podręczniki geografii i jak wrogi stosunek do Polski prezentują.

Towarzystwo położyło też duże zasługi w organizacji ostatniego przed wojną Zjazdu w Krakowie (28-29 maja 1939). Odbywał się on w bardzo gorączkowej atmosferze. Wokół trwały przygotowania do prawdopodobnej wojny z Niemcami. Nie był to dobry czas na obradowanie i spokojną dyskusję. Mimo to Zjazd zakończył się dużym sukcesem. Było to możliwe dzięki ciężkiej pracy kilku osób z Zarządu i Komisji Rewizyjnej Koła Krakowskiego ZPNG, Krakowskiego Oddziału PTG oraz Instytutu Geograficznego UJ. Głównym organizatorem był Jerzy Smoleński.

Podstawowy referat pt. „Geografia a obronność państwa” wygłosił prof. Stanisław Pawłowski. Słuchacze wielokrotnie przerywali wykład gorącymi oklaskami, a po jego zakończeniu wszyscy obecni powstali owacyjnie bijąc brawa. Julian Czyżewski uważał, że był to jeden z najpiękniejszych wykładów, jaki w swojej karierze uniwersyteckiej wygłosił poznański geograf. Niestety był to równocześnie jego ostatni wykład w życiu. Dla wielu uczestników zgromadzenie krakowskie było okazją do ostatniego w życiu spotkania z przyjaciółmi i kolegami. Zupełnie nieoczekiwanie niektóre wystąpienia nabrały charakteru pożegnalnego.

Pozostała działalność na rzecz integracji polskich geografów

Spotkania geografów z różnych organizacji umożliwiała Międzywydziałowa Komisja Geograficzna, działająca od 1924 r. przy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Komisja postanowiła przejąć uprawnienia Komitetu Narodowego Geograficznego, który reprezentował polskich geografów w Międzynarodowej Unii Geograficznej. Przewodniczącym Komisji był Eugeniusz Romer, który w 1937 r. złożył w PAU wniosek o… jej likwidację (!). W 1937 r. Towarzystwo było współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Wypraw Badawczych. W Zarządzie zasiadali m. in. Stanisław Lencewicz i Jerzy Smoleński.

Ogólnopolskim forum spotkań geografów stały się również Zjazdy Koleżeńskie Geografów Krakowskich (1928 oraz 1939). Po zakończeniu I Zjazdu, jego inicjator Ludomir Sawicki pisał m. in.:

Pierwszy Zjazd Koleżeński Geografów Krakowskich zadokumentował przez liczny udział, owocne swe obrady i ciepły nastrój, który stworzył, potrzebę częstego gromadzenia się w Polsce wszystkich, którym dobro i rozwój nauk geograficznych leży na sercu. Niemniej jasno wystąpiła konieczność intensywniejszej niżeli dotąd rozbudowy organizacji geografii w Polsce, której owocem byłoby pogłębienie i rozpowszechnienie pracy naukowej, jak niemniej dźwignięcie i zharmonizowanie pracy pedagogicznej […].

W 1932 r. podobny wniosek przedstawił Oddział Śląski PTG: Celem ożywienia i pogłębienia ruchu geograficznego w Polsce, jako też celem osobistego zbliżenia i zapoznania geografów naukowo pracujących, byłoby wskazanym powołanie do życia stałej instytucji dorocznych naukowych zjazdów geografów. Przygotowaniem takiego Zjazdu od strony merytorycznej miał się zająć Jerzy Smoleński. Wniosek został zaakceptowany, ustalono też, że najwcześniej tego rodzaju impreza mogłaby się odbyć pod koniec 1935 roku. Niestety do realizacji wniosku nigdy nie doszło.

Współpraca PTG z Międzynarodową Unią Geograficzną

Polskie Towarzystwo Geograficzne delegowało swoich przedstawicieli na wszystkie przedwojenne Kongresy Międzynarodowej Unii Geograficznej. Na pierwszym po I wojnie światowej Kongresie w Kairze (1925) PTG reprezentował Stanisław Lencewicz, a całej delegacji polskiej przewodniczyli Henryk Arctowski oraz Ludomir Sawicki. Pierwotnie szefem delegacji miał być Romer. Gdy dowiedział się, że będzie dwóch przewodniczących delegacji (obok niego Sawicki) uznał to za afront i nie wziął udziału w Kongresie. Jego miejsce zajął Arctowski.

Podczas Kongresów MUG w Paryżu w 1931 r. i w Warszawie w 1934 r. Eugeniusz Romer został wybrany wiceprezydentem Międzynarodowej Unii Geograficznej, na Kongresie w Amsterdamie (1938) funkcję tę powierzono Stanisławowi Pawłowskiemu. Gdy zaraz po wojnie Prezydent MUG Emmanuel de Martonne dowiedział się o rozstrzelaniu Pawłowskiego przez Niemców w 1940 r., na własną odpowiedzialność, z pominięciem wszelkich formalności nakazał pełnienie tej funkcji Romerowi. Podkreślał, że jest to funkcja przeznaczona dla geografii polskiej. Romer pełnił ją do 1949 r. i to jedynie formalnie. Władze komunistyczne odmówiły mu bowiem zgody na wyjazd za granicę.

Przyczyny rozbicia polskiego ruchu geograficznego

Spróbujmy zastanowić się nad przyczynami rozbicia polskiego ruchu geograficznego w latach międzywojennych. Motywy działania obu uczonych do dziś nie zostały w pełni wyjaśnione. Twierdzenia Romera i Pawłowskiego, że obowiązujący wtedy Statut ograniczał sferę działalności oddziałów należy uznać za mało wiarygodne. Nie popieram też tezy Leszczyckiego, że najbardziej racjonalnym wytłumaczeniem były względy ambicjonalne. A może prawda jest trochę bardziej złożona?

To był okres, kiedy polską geografię tworzyli wybitni badacze, którzy równocześnie byli wielkimi społecznikami i państwowcami. Ówczesną sceną geograficzną kreowały zatem wielkie indywidualności, wokół których gromadzili się ich uczniowie i sympatycy. Wymieńmy takie nazwiska, jak Ludomir Sawicki, Jerzy Smoleński, Stanisław Lencewicz, Mieczysław Limanowski, Eugeniusz Romer oraz Stanisław Pawłowski. Wszyscy byli członkami Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Dwaj ostatni z tego grona mieli własną wizję Towarzystwa Geograficznego, którą realizowali w swoich ośrodkach. Pozostali akceptowali formułę organizacyjną, zaproponowaną przez Polskie Towarzystwo Geograficzne. Wszyscy byli wybitnymi naukowcami i cieszyli się wielkim autorytetem międzynarodowym. Stanowili wzór uczciwości, byli doskonałymi nauczycielami i wychowawcami. Pomimo różnic poglądów potrafili porozumieć się w sprawach pryncypialnych. Na zjazdach Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii czy innych, a także podczas Kongresów Międzynarodowej Unii Geograficznej byli w stosunku do siebie lojalni, przedkładając interesy polskiej geografii ponad osobiste animozje.

Do tej pory Eugeniusz Romer jest uznawany za najwybitniejszego geografa polskiego. Nikt nie kwestionuje jego zasług dla naszej dziedziny wiedzy. W okresie międzywojnia skupiał w swoich rękach kierownictwo większości stowarzyszeń geograficznych. Był zatem szefem Komisji Geograficznej PAU, Komitetu Narodowego Geografii MUG, Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii, a przez rok nawet Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Obok tych funkcji o charakterze ogólnokrajowym prezesował również „swojemu” Towarzystwu Geograficznemu we Lwowie. W większości tych stowarzyszeń głos Romera był decydujący. Nie zdołał jednak opanować Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Okazało się, że byli w Polsce geografowie, którzy potrafili się przeciwstawić jego pomysłom. Do takich należeli w pierwszym rzędzie Ludomir Sawicki oraz Stanisław Lencewicz (mimo, że w pewnym sensie był jego uczniem), a także Jerzy Smoleński. Stopniowo spod wpływów Romera wyzwalał się Mieczysław Limanowski.
Wiernym i lojalnym uczniem Romera był Stanisław Pawłowski, twórca ośrodka geograficznego na Uniwersytecie Poznańskim, a także Towarzystwa Geograficznego w Poznaniu. W 1929 r. przejął od Romera kierowanie Zrzeszeniem Polskich Nauczycieli Geografii. Często publicznie krytykował Polskie Towarzystwo Geograficzne. W tym zakresie był znacznie bardziej aktywny niż Romer. Obaj uczeni przy każdej okazji wysuwali propozycje utworzenia czegoś w rodzaju związku polskich towarzystw geograficznych.

A może przyczyną tej niepotrzebnej „wojny towarzystw” była sytuacja kadrowa we władzach Polskiego Towarzystwa Geograficznego? Brakowało tam osobowości o autorytecie czy uznaniu międzynarodowym choćby w minimalnym stopniu zbliżonymi do pozycji Romera i Pawłowskiego. Po ustąpieniu Romera z prezesury PTG (marzec 1926) jego następcą został Władysław Massalski. Był przede wszystkim podróżnikiem i zasłużonym badaczem Azji Środkowej. Jego największa aktywność przypadała jednak na okres do rewolucji bolszewickiej w Rosji. Do Polski powrócił w 1922 roku. Szefem PTG był w okresie od marca 1926 do kwietnia 1932, pełniąc raczej czynności reprezentacyjne.

Po nim Prezesem został Antoni Sujkowski, znany naukowiec, rektor Szkoły Głównej Handlowej (1921-1931), parający się również polityką. Niestety był pozbawiony charyzmy, tak charakterystycznej dla Romera i Pawłowskiego. Choć w swoim dorobku posiadał kilka ważnych pozycji, nie był wielkim autorytetem naukowym, zwłaszcza w skali międzynarodowej. Większą sławą poza granicami Polski cieszyli się inni członkowie władz Towarzystwa, m. in. Stanisław Lencewicz, Jerzy Loth, Stanisław Srokowski, a także Bogdan Zaborski.

Można przypuszczać, że gdyby Polskim Towarzystwem Geograficznym kierowały w tamtym okresie wybitne postaci, takie jak Ludomir Sawicki, Stanisław Lencewicz, Jerzy Smoleński czy Mieczysław Limanowski nie byłoby tego zawirowania w naszych dziejach. Romer czuł jednak, że ma przed sobą znacznie słabszego rywala. A w takich sytuacjach bywał bezwzględny!

W wyniku II wojny światowej ruch geograficzny został znacznie nadwyrężony. Zginęło wielu wybitnych działaczy Polskiego Towarzystwa Geograficznego oraz Towarzystwa Geograficznego w Poznaniu. Przestało istnieć Towarzystwo we Lwowie. Jego członkowie musieli opuścić to miasto. Większość znalazła się we Wrocławiu i w Lublinie. Geografowie z Oddziału Wileńskiego na ogół trafiali do ośrodka toruńskiego. Znacznie ucierpiało też Zrzeszenie Polskich Nauczycieli Geografii.

Reaktywacja PTG po II wojnie światowej

Pierwsze po wojnie zebranie Zarządu PTG zostało zwołane przez ostatniego przed wojną wiceprzewodniczącego Stanisława Srokowskiego na dzień 6 maja 1945 roku. Powołano tymczasowe władze oraz Oddział Warszawski. Przewodniczącym został S. Srokowski. Podczas spotkania Stanisław Leszczycki przedstawił projekt nowego Statutu, opracowany przez „międzyoddziałową komisję porozumiewawczą”. W jej skład wchodzili oprócz Leszczyckiego również Maria Kiełczewska oraz Jerzy Kondracki. Statut przewidywał zjednoczenie wszystkich organizacji geograficznych w Polsce. Zakładał, że Towarzystwo będzie się składać z Oddziałów i Kół. Ustalono też, że w ramach PTG będą samodzielnie działać dwa Wydziały – pierwszy dla spraw nauki, drugi dla spraw geografii szkolnej. Statut dopuszczał możliwość tworzenie innych Wydziałów i Komisji. W Statucie przyjęto też, że struktura organizacyjna Oddziałów będzie analogiczna jak w Zarządzie Głównym.

Jeszcze w 1945 r. powstały oddziały w Lublinie (przewodniczący Adam Malicki) i Krakowie (Stanisław Leszczycki). Na przełomie 1945/1946 reaktywowany został organ PTG „Przegląd Geograficzny”. Ukazał się jako T. 19, 1939/1945 i był poświęcony geografom, którzy odeszli w latach II wojny światowej.

W dniach 9-12 czerwca 1946 r. we Wrocławiu odbył się zjazd zjednoczeniowy towarzystw i organizacji geograficznych połączony z Walnym Zgromadzeniem PTG. Poprzedziła go konferencja porozumiewawcza reprezentantów Polskiego Towarzystwa Geograficznego, regionalnego Towarzystwa w Poznaniu oraz Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii (8 czerwca). Obradom konferencji przewodniczyli Eugeniusz Romer oraz Julian Czyżewski. Wolę zjednoczenia z PTG wykazywało przez pewien czas również Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, które jednak wycofało się z rozmów w tej sprawie.

W samym Zjeździe uczestniczyło około 400 osób. Było to pierwsze po wojnie zgromadzenie naukowe mające miejsce w gmachu Uniwersytetu Wrocławskiego, ale także pierwsze spotkanie polskich geografów. Reprezentowane były wszystkie ośrodki geograficzne, różnego typu szkoły, pokrewne instytucje. O zainteresowaniu Zjazdem może świadczyć fakt, że prawie każde miasto posiadające szkołę średnią delegowało na to zgromadzenie jednego nauczyciela-geografa. Zjazd otworzył Julian Czyżewski, przewodniczącym Prezydium Zjazdu wybrano Eugeniusza Romera. Wygłosił on wykład inauguracyjny pt. Duchowa struktura Polski.

Natomiast Walne Zebranie PTG otworzył Przewodniczący, profesor Stanisław Srokowski. W swym zagajeniu powiedział m. in.:

Celem naszego zebrania jest podjęcie zespolonej pracy na niwie geograficznej w nawiązaniu do tradycji przedwojennych. Celem, który nam dziś przyświeca jest zjednoczenie i zespolenie PTG z ZPNG [Zrzeszeniem Polskich Nauczycieli Geografii] i ewentualnie z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. Idąc łącznie – więcej przyniesiemy pożytku nauce geografii, niż porozbijani na małe zespoły i tą też drogą można dojść do stworzenia Wielkiego Towarzystwa Geograficznego – organizacji, jaką już posiadają inne narody. [Trzeba] abyśmy odrobili te 7 lat, które z „łaski” wrogów naszych straciliśmy dla nauki w ogóle, a dla nauki geografii w szczególności.

Na tym samym zgromadzeniu przyjęto przez aklamację następujący wniosek: Walne Zgromadzenie Pol. Tow. Geograficznego przyjmuje do wiadomości zmiany statutowe, przeprowadzone w kierunku fuzji wszystkich organizacji geograficznych w Polsce. Nowy Statut opublikowano rok później.

Przewodniczącym PTG został wybrany Stanisław Srokowski. Szefem Wydziału dla Spraw Nauki wybrano Stanisława Leszczyckiego, zaś Wydziału dla Spraw Geografii Szkolnej Augusta Zierhoffera. W 1946 r. wznowiono we Wrocławiu wydawanie „Czasopisma Geograficznego” jako kwartalnika PTG. Pierwszym redaktorem został Julian Czyżewski.

Zjazd dał impuls do tworzenia nowych oddziałów PTG, które zaczęły powstawać jeszcze w tym samym roku: Łódź, Poznań, Toruń, Wrocław. W 1947 r. założono oddziały w Częstochowie, Gdańsku, Katowicach, Opolu, Szczecinie, w 1949 r. w Rzeszowie, zaś w 1950 r. w Radomiu. Kolejne oddziały powstały później – większość w połowie lat 50. i w latach 60. XX wieku.

W ten sposób zakończył się krótki jak na stuletnie dzieje, ale bolesny epizod rozbicia polskiego ruchu geograficznego. Polskie Towarzystwo Geograficzne przetrwało ten smutny okres, wychodząc z niego znacznie bardziej wzmocnione. Nie oznacza to, że później wszystko przebiegało sprawnie i bez zgrzytów. Ale to już jest temat na inne opracowanie.

Całą opowieść można zakończyć morałem: nie dajmy się dzielić. Nasza siła tkwi w naszej jedności! Nie powtarzajmy stale tego samego błędu, który w przeszłości tak wiele kosztował polską geografię! Różnorodność nie oznacza separacji. Wręcz przeciwnie: różnorodność czyni jedność jeszcze bardziej atrakcyjną! Takim przesłaniem pozwalam sobie zakończyć swoje wystąpienie.

Literatura

• Bański, J., Jankowski, A. T. (2008). Polskie Towarzystwo Geograficzne. W: Historia geografii polskiej. Red. A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 492-507.
• Czechówna, L. (1968). Towarzystwo Geograficzne w Poznaniu. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności. Red. R. Biesiada. Warszawa: PWN, PTG. 61-62.
• Czyżewski, J. (1968). Z dziejów Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności. Red. R. Biesiada. Warszawa: PWN, PTG. 63-98.
• Dorywalski, M. (1968). Oddział Łódzki. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności. Red. R. Biesiada. Warszawa: PWN, PTG. 119-124.
• Działalność Polskiego Towarzystwa Geograficznego. (1946). Przegląd Geograficzny, 20, 176-197.
• Hibszer, A. (2018). Oddział Katowicki Polskiego Towarzystwa Geograficznego. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w setną rocznicę działalności, T. 2, Historia oddziałów terenowych i tematycznych Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Red. M. Sobczyński. Łódź: PTG, WNG UŁ. 103-128.
• Hibszer, A. (2019). Z dziejów Polskiego Towarzystwa Geograficznego na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim: W 90. rocznicę utworzenia Oddziału PTG w Katowicach. Przyroda Górnego Śląska, 97(2), 4-7.
• Jackowski, A. (2014). Polish Geographical Society (1918-2014). Warszawa: PTG.
• Jackowski, A. (2017). Ostatni przed wojną zjazd polskich geografów: Instytut Geograficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego 28-29 maja 1939 roku. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 27, 33-47.
• Jackowski, A., Sołjan, I. (2018). Geografia w służbie Niepodległej Polski (1918-1939). W: Rola geografii w utrwalaniu niepodległej Polski i w jej utrwalaniu. Red. A. Jackowski. Kraków: IGiGP UJ, PTG, KNG PAN. 43-104.
• Jackowski, A., Sołjan, I., Sobczyński, M. (2018). Historia Polskiego Towarzystwa Geograficznego. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w setną rocznicę działalności, T. 1. Red. M. Sobczyński. Łódź: PTG, WNG UŁ.
• Kondracki, J. (1968) Rozwój Polskiego Towarzystwa Geograficznego w latach 1918-1967. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności. Red. R. Biesiada. Warszawa: PWN, PTG. 31-47.
• Kostrzewski, A., Mazurek, M., Górska-Zabielska, M. (2018). Oddział Poznański Polskiego Towarzystwa Geograficznego. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w setną rocznicę działalności, T. 2, Historia oddziałów terenowych i tematycznych Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Red. M. Sobczyński. Łódź: PTG, WNG UŁ. 285-305.
• Mileska, M. I. (1968). Oddział Warszawski. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności. Red. R. Biesiada. Warszawa: PWN, PTG. 133-134.
• Olszewicz, B. (1968). Powstanie Polskiego Towarzystwa Geograficznego. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności. Red. R. Biesiada. Warszawa: PWN, PTG. 7-30.
• Plit, F., Wites, T. (2018). Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Geograficznego. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w setną rocznicę działalności, T. 2, Historia oddziałów terenowych i tematycznych Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Red. M. Sobczyński. Łódź: PTG, WNG UŁ. 129-144.
• Sawicki, L. (1919). Polskie Towarzystwo Geograficzne. Bellona, 2(1), 27-31.
• Sobczyński, M. (2018). Oddział Łódzki PTG. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w setną rocznicę działalności, T. 2, Historia oddziałów terenowych i tematycznych Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Red. M. Sobczyński. Łódź: PTG, WNG UŁ. 41-102.
• Sołjan, I. (2020). Polskie Towarzystwo Geograficzne. Kalendarium dziejów (wybór). W: Księga Wielkiego Jubileuszu. Polskie Towarzystwo Geograficzne 1918-2018. Red. A. Jackowski, T. Wites. Kraków: IGiGP UJ, PTG. 395-426.
• Statut Polskiego Towarzystwa Geograficznego. (1919). Warszawa: Tłocznia Wł. Łazarskiego.
• Statut Polskiego Towarzystwa Geograficznego. (1947). Przegląd Geograficzny, 21(1/2), 137-149.
• Strzelecka, B. (1946). Zjazd geografów polskich we Wrocławiu. Przegląd Geograficzny, 20, 169-174.
• Suboczowa, M. (1968). Oddział Katowicki. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności. Red. R. Biesiada. Warszawa: PWN, PTG. 125-132.
• Tracz, M. (2018). Oddział Krakowski Polskiego Towarzystwa Geograficznego. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w setną rocznicę działalności, T. 2, Historia oddziałów terenowych i tematycznych Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Red. M. Sobczyński. Łódź: PTG, WNG UŁ. 7-39.
• Tracz, M., Górka, Z. (2016). Oddział Krakowski Polskiego Towarzystwa Geograficznego: Przeszłość i teraźniejszość. Kraków: Wyd. Salezjańskie.
• Zierhoffer, A. (1968). Polskie organizacje geograficzne we Lwowie. W: Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności. Red. R. Biesiada. Warszawa: PWN, PTG. 49-59.
• Zjazd geografów polskich we Wrocławiu w dniach 9-13 czerwca 1946 r. (1948). Wiadomości Służby Geograficznej, 1, 75-76.