Góry Fańskie: Pasterstwo i gospodarka wodna a krajobraz – Relacja z badań terenowych K. Pukowiec-Kurdy, M. Sobali i O. Rahmonova

Katarzyna Pukowiec-Kurda
Michał Sobala
Oimahmad Rahmonov

Góry Fańskie w północno-zachodnim Tadżykistanie to obszar badań terenowych zrealizowanych na przełomie czerwca i lipca 2019 r. przez pracowników Instytutu Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego: dr Katarzynę Pukowiec-Kurdę, dr. Michała Sobalę, pod opieką merytoryczną prof. dr. hab. Oimahmada Rahmonova.

Góry Fańskie są wyjątkowym i unikatowym pasmem górskim położonym na styku dwóch ogromnych masywów górskich: Zerawszańskiego oraz Hissarskiego w systemie łańcucha Pamiro-Ałajskiego. O wyjątkowości tego łańcucha górskiego świadczą przede wszystkim szmaragdowe jeziora polodowcowe, zaśnieżone i zlodowacone doliny, lasy jałowcowe oraz urwiste ściany górskie i wysokie szczyty. Najwyższe szczyty Gór Fańskich osiągają wysokości prawie 5500 m n.p.m., a najwyższą z nich jest Chimtarga sięgająca 5489 m n.p.m. Niezwykłe piękno krajobrazu tych gór sprawiło, że nazywane są one perłą Pamiro-Ałaju. Unikatowość i piękno tego miejsca potwierdza wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz obecność takich rzadkich gatunków jak pantera śnieżna czy koziorożec syberyjski.

Pracownicy Uniwersytetu Śląskiego spędzili 14 dni na terenie Gór Fańskich, z czego 4 dni obejmowały badania w Kotlinie Kuli Kalon, a pozostały czas, badania w wiosce Artucz i jej okolicach. Pierwszego dnia trasa wiodła doliną, spod bazy alpinistycznej Vertikal nad jeziora Alouddin (około 2700 m n.p.m.), gdzie miał miejsce pierwszy nocleg i aklimatyzacja. Drugiego dnia trasa wiodła przez Przełęcz Alouddin (3680 m n.p.m.), wzdłuż jezior Dushakha i Bibijanat do Kotliny Kuli Kalon, gdzie położone są polodowcowe jeziora (2800 m n.p.m.). W Kotlinie Kuli Kalon przez dwa kolejne dni wykonano serię badań terenowych, związanych z pasterstwem i jego wpływem na środowisko przyrodnicze. Po czterodniowym pobycie na terenie kotliny, uczestnicy ekspedycji wyruszyli wzdłuż rzeki Uredź w kierunku miejscowości Artucz. Tam spędzili kolejne dni prowadząc badania dotyczące wpływu pasterstwa i gospodarki wodnej na kształtowanie się krajobrazu, zwłaszcza rolniczego.

Krajobraz Gór Fańskich ulega współcześnie intensywnym przemianom wywołanym działalnością człowieka. Do czynników krajobrazotwórczych należą przede wszystkim intensywne osadnictwo, uprawa roli i wykorzystanie w tym celu sztucznego nawadniania oraz pasterstwo. Charakterystycznym elementem krajobrazu zlewni rzeki Uredź są kanały nawadniające, dostarczające wodę do uprawy roślin spożywczych (warzywa, owoce), jak i energetycznych (topole, wierzby). Z kolei w wyższych partiach gór, wyróżniającym elementem krajobrazu są tzw. qhuthany (miejsca wypoczynku bydła), odznaczające się w terenie brązowym zabarwieniem podłoża, związanym z nawożeniem tych obszarów przez zwierzęta hodowlane.

W trakcie pobytu zbierano materiał badawczy do dwóch projektów badawczych. Celem pierwszego z nich było określenie zmian i stopnia przekształceń środowiska przyrodniczego na skutek wprowadzenia systemu sztucznego nawadniania. Celami szczegółowymi tego zadania badawczego były:

• analiza zmian krajobrazu na skutek wprowadzenia sztucznego nawadniania,
• analiza zmian florystycznych i glebowych w obszarach źródliskowych,
• ocena gospodarczych konsekwencji sztucznego nawadniania.

Drugi projekt badawczy dotyczył określenia wpływu gospodarki pasterskiej na funkcjonowanie ekosystemów wysokogórskich Gór Fańskich. Na cel ten składały się następujące cele szczegółowe:

• rozpoznanie systemów wypasu zwierząt na terenie Gór Fańskich,
• ocena stopnia antropogenicznego przekształcenia krajobrazu w układzie wysokościowym,
• określenie wpływu pasterstwa na zmian szaty roślinnej oraz wybranych cech gleb.

Podczas badań terenowych wykonano badanie geobotaniczne oraz ekopedologiczne (pobrano próby glebowe do analiz laboratoryjnych). Dodatkowo wykonano serię obserwacji i inwentaryzacji systemów nawadniających. Przeprowadzono także wywiady bezpośrednie z osobami trudniącymi się pasterstwem oraz sporządzono obszerną dokumentację fotograficzną. Aktualnie trwają prace kameralne mające na celu opracowanie zebranego materiału.