Szanowni Państwo, Geografowie i sympatycy Geografii,
Polskie Towarzystwo Geograficzne, obchodzące niedawno Jubileusz swego 100-lecia (1918-2018), ma zaszczyt i godność wystąpić z inicjatywą podjęcia działań zmierzających do pośmiertnego nadania Orderu Orła Białego wybitnemu Polakowi, geografowi i patriocie Profesorowi Eugeniuszowi Romerowi (1871-1954).
W tym celu pragniemy zwrócić się do Geografów i sympatyków Geografii z prośbą o wsparcie tej inicjatywy. Wszystkich zainteresowanych wyrażeniem poparcia prosimy o podpisanie petycji dostępnej na stronie www.petycjeonline.com w terminie do 22 kwietnia 2019 roku włącznie*. Zdobyte w ten sposób głosy poparcia zostaną dołączone do wniosku, który Polskie Towarzystwo Geograficzne złoży do Kapituły Orła Białego.
Prosimy o przekazanie tej wiadomości do wszystkich potencjalnie zainteresowanych wsparciem tej inicjatywy.
Z geograficznym pozdrowieniem,
Prof. Antoni Jackowski
Przewodniczący PTG
Dr Tomasz Wites
Sekretarz PTG
* Decyzją Prezydium PTG z dnia 23 kwietnia zbieranie podpisów pod petycją przedłużono do 15 maja 2019 roku włącznie.
Biogram Profesora Eugeniusza Mikołaja Romera
Eugeniusz Mikołaj Romer urodził się 3 lutego 1871 r. we Lwowie. Rodzice, ojciec Edmund oraz matka Irena z Körtvellyessych de Asguth, wywodzili się z zubożałej szlachty. Ojciec kształcił się w Wiedniu w Teresianum, ekskluzywnym zakładzie przygotowującym młodzież szlachecką do państwowej służby administracyjnej. Podlegał tam silnemu procesowi germanizacji. Po ukończeniu szkoły w 1867 r. dostał skierowanie do służby w Namiestnictwie we Lwowie, potem pracował w Rzeszowie i Krośnie. Zmarł w 1895 r., matka natomiast w 1913 roku.
Eugeniusz i brat Jan (1869-1934, późniejszy generał Wojska Polskiego) wzrastali w domu pełnym miłości, w którym jednak nie mówiło się po polsku. Językami „domowymi” były niemiecki i francuski. Wpływ patriotycznej tradycji rodzinnej Romerów musiał być jednak silny, skoro obaj bracia od młodości wykazywali silne przywiązanie do polskości, wiele działając na niwie niepodległościowej. Naukę w szkole podstawowej Eugeniusz pobierał w Rzeszowie i Krośnie. Do gimnazjum uczęszczał w Jaśle (1881-1884) i Nowym Sączu (1884-1889), gdzie w 1889 r. złożył egzamin dojrzałości.
Jesienią 1889 r. Romer rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Początkowo zapisał się na wykłady z zakresu prawa i historii, ale na drugim roku zdecydował się studiować geografię. Profesorem tego przedmiotu był w owym czasie Franciszek Czerny-Schwarzenberg, który nie miał zbyt dużego autorytetu. Nic więc dziwnego, że jego wykłady nie zaspakajały potrzeb pełnego pasji poznawczej Eugeniusza. W 1891 r. podjął decyzję o wyjeździe na studia na Uniwersytet w Halle do profesora Alfreda Kirchoffa. Po zaliczeniu tam niektórych przedmiotów powrócił do Lwowa. W 1893 r. ukończył studia pod kierunkiem Antoniego Rehmana. Przejściowo pracował jako suplent (zastępca etatowego nauczyciela) w III. Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie. Równocześnie kończył rozprawę doktorską pt. Studia nad rozkładem ciepła na kuli ziemskiej, którą obronił w 1894 roku. W 1895 r. złożył egzamin nauczycielski, uprawniający do nauczania geografii w szkołach średnich. W tym samym roku wyjechał na sześć miesięcy do Wiednia celem wzbogacenia swojej wiedzy głównie z zakresu geomorfologii. Jako opiekuna wybrał Albrechta Pencka, który był wówczas uważany za jednego z najwybitniejszych specjalistów w tej dziedzinie. Potem powędrował do Berlina, aby dokształcić się w zakresie meteorologii i geologii. Profesorami Romera byli tam m. in.: Wilhelm von Bezold, Artur Berson, Richard Hassman, Ferdynand von Richthofen. Po powrocie do Lwowa pracował jako nauczyciel (m. in. w Akademii Handlowej), przygotowując w tym samym czasie swą rozprawę habilitacyjną. Nosiła ona tytuł Wpływ klimatu na formy powierzchni ziemi, a kolokwium odbyło się w 1899 roku. Po uzyskaniu docentury prywatnej i przywileju venian legendi rozpoczął prowadzić wykłady na Uniwersytecie Lwowskim. Były to kursy z zakresu geografii fizycznej, antropogeografii, geografii regionalnej oraz metodyki nauczania geografii. Wzorem Krakowa i Wincentego Pola wprowadził do programu studiów geograficznych we Lwowie obowiązkowe wycieczki. W 1911 r. objął kierownictwo Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Lwowskiego, któremu przewodził do 1930 roku. Przeprowadzał tajne wykłady z geografii Polski we Lwowie, Warszawie, Krakowie i na Lubelszczyźnie, opowiadał się za prawem narodu do bytu politycznego. W 1914 r., zagrożony deportacją przez Rosjan, wyjechał ze Lwowa do Wiednia.
Eugeniusz Romer był najwybitniejszym polskim kartografem, twórcą polskiej i europejskiej szkoły kartograficznej. Pierwszą publikacją w tej dziedzinie był wydany w 1908 r. Atlas geograficzny. Przez kilkadziesiąt lat (do 1955 r. było 16 wydań i dwa miliony egzemplarzy) jako Mały atlas geograficzny był podstawowym źródłem wiedzy geograficznej w szkołach polskich. W 1916 r. w Wiedniu w przeciągu roku opracował monumentalne dzieło Geograficzno-statystyczny atlas Polski, (Wiedeń 1916, drugie wyd. 1921). Jest to dokument o charakterze patriotycznym, jednocześnie rozpoczynający nową erę w polskiej kartografii tematycznej, uznany za pierwowzór polskich atlasów narodowych. Przedstawiał on zjawiska w przestrzeni obejmującej granice Polski z 1772 r., z dodaniem Śląska oraz Pomorza Środkowego. Wydawnictwo to uważane jest często za dzieło życia Romera. Atlas budził silny sprzeciw zwłaszcza Niemców i Rosjan. Skonfiskowano większą część nakładu, władze austriackie zabroniły wywożenia go poza granice Galicji. Niemcy podjęli działania zmierzające do aresztowania Romera. W oparciu o opinię Albrechta Pencka oskarżono go o zdradę stanu, za co groziła kara śmierci. Pomimo tych trudności trzy egzemplarze Atlasu udało się przesłać na Zachód, z których jeden trafił do Stanów Zjednoczonych (koniec 1918). Władze amerykańskie nakazały przedruk Atlasu i został on włączony do oficjalnych materiałów amerykańskich na Konferencję Pokojową w Paryżu. Dzięki zabiegom Amerykanów Atlas został uznany za jeden podstawowych materiałów Konferencji dotyczących Polski.
Sam Romer osobiście uczestniczył w Konferencji Pokojowej (1919-1920), odgrywając szczególnie ważną rolę w procesie ustalania przebiegu granic odradzającego się państwa polskiego. Do Paryża przybył w styczniu 1919 r. jako ekspert Komitetu Narodowego Polskiego do spraw granic. Zorganizował dział geograficzny przy Polskim Biurze Prac Kongresowych, w którym miały być opracowywane materiały kartograficzne dla delegacji polskiej. W placówce tej pracowali ponadto: jako referent Jan Czekanowski, prof. Uniwersytetu Lwowskiego, antropolog i etnolog, ekspert do spraw geograficznych i etnograficznych, Antoni Sujkowski, profesor Szkoły Głównej Handlowej oraz Teofil Szumański, lektor kartografii w Uniwersytecie Lwowskim. Z biurem współpracował Henryk Arctowski, który w Paryżu znalazł się w składzie delegacji amerykańskiej. Jedną z pierwszych czynności Romera było zorganizowanie w 1919 r. w paryskim Kole Polskim Artystyczno- Literackim wystawy pt. Granice Polski. Zbiór map przygotowanych w Paryżu na potrzeby delegacji polskiej opublikował w 1921 r. pt. Polski atlas kongresowy.
Przebywając w Paryżu Romer spotkał wielu znajomych geografów pochodzących z różnych krajów świata, których znał głównie z okresu przed I wojną światową.. Podobnie jak on znaleźli się w Paryżu jako eksperci geograficzni swoich rządów. Najsilniejsze związki łączyły Romera z wybitnym francuskim geografem Emmanuelem de Martonne’m. Podczas Konferencji Pokojowej de Martonne kierował pracami sekretariatu Comité d’études pour la Conférence de la paix, jednostki badawczej, utworzonej w lutym 1917 r. przy francuskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Był też referentem geograficznym Ministerstwa Spraw Wojskowych. Były takie miesiące, gdy Romer niemal codziennie spotykał się z de Martonne’m. Podczas Kongresu Pokojowego w Paryżu geograf francuski uczestniczył bowiem w pracach komisji do spraw Polski. Prawdopodobnie de Martonne często uprzedzał Romera o możliwych kłopotliwych problemach, jakie mogą się pojawiać podczas kolejnej tury negocjacji. Warto dodać, że podczas pobytu w Paryżu Romer intensywnie spotykał się z geografami reprezentującymi również inne kraje. Byli to m. in.: Isaiah Bowman, ekspert delegacji amerykańskiej, członek Komisji ds. polskich. Potem został wybrany przewodniczącym Międzynarodowej Unii Geograficznej (1931-1934). Spośród innych członków delegacji amerykańskej Romer spotykał się jeszcze ze swoim przyjacielem Lawrence’em Martin’em, wybitnym geologiem i kartografem. W delegacji brytyjskiej pracował zaprzyjaźniony z Romerem Alan Grant Ogilvie, włoskiej – Giuseppe Ricchieri (1861-1926). Spotykał się też z wielkim przyjacielem Polski i Polaków Jovanen Cvijič’em, geografem serbskim, zatrudnionym wówczas na Sorbonie. Rozmówcy Romera wspierali jego projekty związane z wyznaczaniem naszych granic. Doświadczenie zdobyte w Paryżu wykorzystał Romer jako członek naszej delegacji podczas konferencji pokojowej w Rydze (1921).
Inne ważniejsze dokonania naukowe Romera wiążą się głównie z klimatologią. Był pierwszym, który opracował klimat Polski w granicach przedrozbiorowych (1912), dokonał też pierwszej regionalizacji klimatycznej Polski (1949). Ponadto miał duże zasługi w rozwoju geografii politycznej oraz szeroko rozumianej antropogeografii i geografii fizycznej. Tuż przed wybuchem I wojny światowej przygotował do druku rękopis pracy pod ogólnym tytułem O geografii. Rozważania historyczne i metodologiczne. Zbieg różnych okoliczności sprawił, że została ona opublikowana dopiero w 1969 roku. Jest to niewątpliwie jeden z najważniejszych traktatów w twórczości Romera. Na początku XX w. Romer uczestniczył w kilku w wyprawach naukowych: Szwajcaria 1909, rosyjski Daleki Wschód 1910, Alaska, Kanada 1913.
W 1918 r. utworzył w Uniwersytecie Lwowskim wydawnictwo seryjne „Prace Geograficzne”, którym kierował aż do wybuchu wojny. W latach 1922-1934 redagował założony przez siebie periodyk „Polski Przegląd Kartograficzny” (reaktywowany w 1969 r.). W 1921 r. założył spółkę wydawniczą „Atlas” (od 1924 r. „Książnica-Atlas”) oraz Instytut Kartograficzny. Wydawnictwo działało do 1939 roku. Reaktywował je w 1946 r. we Wrocławiu (od 1951 r. znane jako Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych; w 1992 r. człon „Państwowe” zamieniono na „Polskie”). W 1930 r. przeszedł w stan spoczynku. Nie zerwał jednak kontaktów naukowych krajowych i zagranicznych, utrzymywał też bliskie relacje ze swoimi uczniami.
Okres II. wojny światowej to lata radykalnej zmiany dotychczasowego trybu życia Romera. Pod rządami Sowietów żył w dużej nędzy, utrzymując się z wyprzedaży swego majątku. W tym czasie zmarła jego żona (1940). Zajęcie Lwowa przez Niemców przyniosło nowe zagrożenia. Władze hitlerowskie pamiętały bowiem o jego aktywności w Wersalu i krytycznym nastawieniu do geografii i kartografii niemieckiej. Obawiano się też donosu ze strony Albrechta Pencka. Za namową rodziny i przyjaciół w 1941 r. schronił się zatem za murami lwowskiego klasztoru ojców zmartwychwstańców, gdzie pod nazwiskiem Edmund Piotrowski (używanym do 1945 r.) przebywał do 1944 roku. Tym samym uniknął tragicznego losu profesorów lwowskich, rozstrzelanych przez Niemców w dniu 4 lipca 1941 r. na Wzgórzach Wuleckich. W tamtych latach nastąpiła radykalna przemiana duchowa Romera i powrót do katolicyzmu. Studiował dzieła teologiczne, pisał pamiętnik, kończył rozprawę Struktura duchowa narodu polskiego, nad którą pracę rozpoczął jeszcze w 1919 roku. W kwietniu 1944 r. rząd polski w Londynie zalecił przerzut uczonego drogą lotniczą do Anglii. Odbył zakonspirowaną podróż do Warszawy, jednak ze względu na stan zdrowia do wyjazdu nie doszło. W Warszawie zastało go Powstanie, potem przez obóz w Pruszkowie trafił do Krakowa.
W lutym 1945 r. został profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego i dyrektorem Instytutu Geograficznego. Romerowi przypadł zaszczyt wygłoszenia w Krakowie pierwszego po wojnie wykładu z geografii. Jego syn, Edmund, w swych pamiętnikach Geograf trzech epok (1985) pisał: Wolno i w milczeniu wszedł [Romer] na podium katedry, bystro spoglądając po zebranych. Po chwili ochrypłym z przejęcia głosem rzekł „Może byście wstali, to jest chwila godna uczczenia, pierwszy w Polsce po wojnie wykład z nauki o Ziemi”.
Funkcję dyrektora Instytutu Geograficznego UJ pełnił do końca 1945 roku. W okresie 1945-1947 doprowadził do habilitacji siedmiu docentów, którzy potem objęli katedry geografii w polskich uniwersytetach. Byli to kolejno: Stanisław Leszczycki, Aleksander Kosiba, Adam Malicki, Stanisław Pietkiewicz, Mieczysław Klimaszewski, Jan Dylik, Maria Kiełczewska-Zaleska. Nadal pracował naukowo. Wypromował blisko 30 doktorów, opiekował się około 15 habilitacjami. Do najbliższych uczniów „lwowskich” należeli m. in.: Stanisław Pawłowski, August Zierhoffer, Julian Czyżewski, Józef Wąsowicz, Aniela Chałubińska, Aleksander Kosiba, Adam Malicki, Franciszek Uhorczak, Michał Orlicz. Jego dorobek twórczy obejmuje łącznie ponad 870 prac i recenzji, 60 atlasów, 140 map ściennych i 4 globusy.
W 1930 r. uzyskał tytuł profesora honorowego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Tytuł doktora honoris causa nadały mu Senaty Uniwersytetu Poznańskiego (1934) oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego (1947). Wreszcie w 1948 r. Prezydent RP mianował go „profesorem honorowym Geografii UJ”.
Od 1916 r. członek korespondent, a od 1929 członek czynny PAU, od 1952 r. członek tytularny PAN. W 1922 r. wprowadził Polskę do Międzynarodowej Unii Geograficznej. W latach 1929-1938 i 1945-1949 wiceprezydent Międzynarodowej Unii Geograficznej. Przewodniczący Komisji Geograficznej PAU (1924-1938) i Narodowego Komitetu Geograficznego (1924-1938, 1945-1953). Członek honorowy Polskiego Towarzystwa Geograficznego (1921) oraz kilkunastu zagranicznych towarzystw naukowych. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta oraz Orderem św. Sawy, francuskim krzyżem oficerskim Ordre l’Instruction Publique, Złotymi Medalami Towarzystw Geograficznych w Paryżu i Chicago.
W 1899 r. zawarł związek małżeński z Jadwigą z domu Rossknecht, córką dyrektora browaru w Okocimiu. Miał z nią dwóch synów: Witolda (1900-1967, profesor Politechniki Wrocławskiej, fotografik) oraz Edmunda Jana (1904-1988, profesor Politechniki Śląskiej, autor wspomnień o ojcu). Zmarł w dniu 28 stycznia 1954 r. w Krakowie. Został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim.
Przejawy czci pamięci Romera: Romer Glacier (Lodowiec Romera) w Glacier Bay, Alaska (1913); Romer Mountains (Góry Romera), Grenlandia (1937); drobnicowiec M/S Romer (1964). Jego imieniem nazwano Instytut Kartograficzny we Lwowie i Wrocławiu, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1986-1990; Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, od 1991 r.; Nagrodę w dziedzinie geografii, geodezji i kartografii, Wydz. VII PAN, od 1979 r.; ulice w około 20 miastach, dwie szkoły (Rabka, Łódź).
Prof. Antoni Jackowski
Wybrana literatura
- Brzozowski S. M., 1988, Romer Eugeniusz Mikołaj (1871-1954) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 31, s. 636–645.
- Czyżewski J., 1960, Życie i dzieło Eugeniusza Romera [w:] E. Romer, Wybór prac, T. 1, PWN, Warszawa, s. 9–115.
- Harasimiuk K., 2008, Instytut Geograficzny na uniwersytecie we Lwowie (1883-1939) [w:] A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Historia geografii polskiej, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 325–336.
- Jackowski A., 2012, Eugeniusz Mikołaj Romer [w:] M. Marciniak, red., Dzieje nauk geograficznych i geologicznych na Uniwersytecie w Poznaniu. T. 2. Biografie. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 248–253.
- Jackowski A., Sołjan I., 2009, Z dziejów geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV-XXI wiek), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
- Jackowski A., Bilska-Wodecka E., Sołjan I., Liro J., 2018, Tradycja geograficznych kontaktów francusko-polskich [w:] Więckowski M. i in., red., Geografia – wspólne idee, wspólne wizje. Sto lat współpracy polsko-francuskiej, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa, s. 11–32.
- Mazurkiewicz-Herzowa Ł., 1966, Eugeniusz Romer, Wiedza Powszechna, Warszawa.
- Pawlak W., 2004, Eugeniusz Romer jako geograf i kartograf, [w:] J. Ostrowski, J. Pasławski, L. Szaniawska, red., Eugeniusz Romer geograf i kartograf trzech epok. Materiały sesji naukowej, Warszawa 16 kwietnia 2004, BN, Warszawa, s. 11–63. „Studia i Materiały z Historii Kartografii”, t. 19.
- Romer E. (1985): Geograf trzech epok. Wspomnienia o ojcu. Czytelnik, Warszawa.
- Romer E. (1988): Pamiętniki. Problemy sumienia i wiary. Społ. Inst. Wyd. Znak, Kraków.
- Romer E., 2010, Pamiętnik paryski 1918–1919, t. 1–2, Oficyna Wyd. Foka, Wrocław. „Kroniki Polskie”, 20.
- Szynkiewicz E., 2018, Romer Eugeniusz Mikołaj, pseud. M. Odmęt, J. Saryusz, Edmund Piotrowski (1871-1954) [w:] Jackowski A., Krzemień K., Sołjan I., red., Geografowie polscy. Słownik biograficzny. T. 3. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Komitet Nauk Geograficznych PAN, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Kraków, s. 1398–1402.
- Zierhoffer A., 1967, Eugeniusz Romer, [w:] Olszewicz B. (red.), Dziewięć wieków geografii polskiej. Wybitni geografowie polscy, Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 297–360.