Procesy zachodzące na terenach wiejskich w Polsce stanowią istotny przedmiot zainteresowania zarówno badaczy reprezentujących różne dziedziny nauki, jak również praktyków (m.in. przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej, instytucji edukacji i kultury, organizacji pozarządowych). Coroczna organizacja Seminarium Geografii Wsi świadczy o stałej potrzebie dyskusji nad uwarunkowaniami, kierunkami zmian oraz przyszłością rozwoju tych obszarów. Tegoroczne XXXIII Seminarium Geografii Wsi odbyło się w dniach 1–2 czerwca 2017 roku i stanowiło wspólną inicjatywę Komisji Obszarów Wiejskich Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Ministerstwa Infrastruktury i Budownictwa oraz Instytutu Rozwoju Miast.
Tematem przewodnim tegorocznego seminarium były procesy rewitalizacji i odnowy wsi, które stanowią istotny element polityki rozwoju w krajach Unii Europejskiej. W Polsce działania z tego zakresu również są wdrażane, zwłaszcza w tych województwach, w których funkcjonują regionalne programy odnowy wsi. W 2017 roku przypada dwudziestolecie uruchomienia pierwszego z nich (Program Odnowy Wsi Opolskiej). W kolejnych latach programem objęto również inne województwa. Zakończenie realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 stworzyło możliwość podjęcia dyskusji nad skutkami tych procesów w Polsce. Istotne wydaje się również poruszenie kwestii uwarunkowań (instytucjonalnych, społecznych, gospodarczych, kulturowych, itp.), czynników sukcesu i barier rozwojowych, a także finansowania tych działań ze środków europejskich. Ponadto, przyjęcie przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, w 2015 roku, Ustawy o rewitalizacji, także stworzyło pole do dyskusji nad możliwościami, wyzwaniami i praktycznymi aspektami realizacji tych przedsięwzięć na terenach wiejskich.
Celem konferencji było wyjaśnienie mechanizmów odnowy i rewitalizacji wsi w Polsce oraz określenie ich efektów w rozwoju obszarów wiejskich, a także sformułowanie zaleceń i rekomendacji dotyczących praktycznej realizacji odnowy i rewitalizacji polskiej wsi w oparciu o dotychczasowe doświadczenia krajowe i zagraniczne.
Pierwszego dnia seminarium prowadzono obrady zarówno w formie sesji plenarnej, jak również sesji problemowych (równoległych). Uczestników seminarium powitali prof. Marcin Wójcik (Przewodniczący Komisji Obszarów Wiejskich Polskiego Towarzystwa Geograficznego) oraz dr Wojciech Jarczewski (Dyrektor Instytutu Rozwoju Miast). Sesję plenarną, rozpoczynającą obrady XXXIII Seminarium Geografii Wsi, otworzyło wystąpienie prof. Jerzego Bańskiego, który przedstawił uczestnikom współczesne koncepcje rozwoju obszarów wiejskich oraz ich podstawy teoretyczne. Kontynuacją tych rozważań było wystąpienie prof. Marcina Wójcika, który przybliżył uczestnikom m.in. zakres pojęciowy odnowy wsi, odnosząc się do hybrydyzacji badań naukowych, w których geografia osadnictwa odgrywa szczególną rolę. Z kolei konsekwencje zachodzących procesów społecznych (takich jak depopulacja, starzenie się społeczeństwa oraz migracje), prowadzących do kryzysu na wielu płaszczyznach, w tym kurczenia, a nawet zanikania wsi, były przedmiotem wystąpienia Posła Ryszarda Wilczyńskiego, który wskazywał, że przeciwdziałanie tym problemom wymaga przyjęcia paradygmatu dopasowania. Wystąpienie prof. Marii Halamskiej oraz dr Sylwii Michalskiej obejmowało zagadnienia związane z trajektorią rozwoju społeczności lokalnej na terenie Gminy Zator, w której za moment zwrotny wskazuje się zmianę strategii ze spontanicznej na konstruowaną, bazującą na endogenicznym zasobie lokalnym, czyli zatorskim karpiu. Kontynuacją tej tematyki był program wizyty studyjnej, która towarzyszyła seminarium. Sesję plenarną zakończyło wystąpienie przedstawicieli Instytutu Rozwoju Miast, w którym dr Magdalena Dej, dr Wojciech Jarczewski oraz Łukasz Sykała poruszyli kwestie związane z używaną, często zamiennie, terminologią rewitalizacji oraz odnowy wsi, wskazując jednocześnie na wzajemne podobieństwa i różnice obu procesów, a także możliwości prawno-finansowe ich realizacji. Przedstawiono również praktyczne przykłady realizacji działań z zakresu odnowy wsi. Podsumowanie tych rozważań przybrało formę pytań m.in. o zasadność prowadzenia rewitalizacji na obszarach wiejskich, efektywność wykorzystania funduszy europejskich na tych terenach oraz o przyszłość tego procesu w polskich wsiach.
Konferencja obejmowała 6 sesji panelowych. Wystąpienia dotyczyły m.in. uwarunkowań rewitalizacji i odnowy wsi, przemian w zakresie przestrzennym, społecznym i funkcjonalnym terenów wiejskich, a także zagadnień związanych z wdrażaniem programów rewitalizacji obszarów wiejskich. Referaty poświęcone były również diagnozie i delimitacji obszarów zdegradowanych oraz efektywności wykorzystania środków europejskich w procesach odnowy i rewitalizacji na terenach wiejskich. Oprócz tego, uczestnicy mieli okazję podzielić się wynikami badań dotyczących zagadnień społecznych, m.in. budowy tożsamości lokalnej oraz aktywizacji społecznej, roli lidera lokalnego oraz percepcji i jakości życia mieszkańców wsi. Kolejną grupę zagadnień stanowiła problematyka terenów pofolwarcznych. W jej ramach poruszano kwestie związane m.in. ze znaczeniem obiektów pofolwarcznych w procesie rozwoju, a także podejmowano rozważania na temat potencjału i ograniczeń wdrażania programów odnowy wsi na tego typu terenach. Liczne prezentacje odnosiły się do studiów przypadku, dzięki czemu dyskusja nad podejmowanymi działaniami skłaniała do refleksji nad stanem i skutkami prowadzonych przedsięwzięć z zakresu odnowy wsi.
W konferencji wzięło udział łącznie 80 uczestników zarówno ze środowiska naukowego, jak i praktyków i ekspertów zajmujących się rozwojem obszarów wiejskich – przedstawicieli Ministerstwa Infrastruktury i Budownictwa, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Głównego Urzędu Statystycznego oraz przedstawicieli samorządów i instytucji doradczych. Uczestnicy reprezentowali 15 różnych ośrodków naukowych z terenu całej Polski. Najliczniej reprezentowane były ośrodki: warszawski, wrocławski, łódzki i poznański. Najliczniejszą grupę uczestników stanowili przedstawiciele: Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytetu Łódzkiego i Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Oprócz przedstawicieli środowiska naukowego, zaproszenie na seminarium przyjęli również przedstawiciele administracji publicznej oraz podmiotów społecznych i gospodarczych, reprezentujący m.in. Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Śląski Związek Gmin i Powiatów oraz Dolnośląskie Centrum Rozwoju Lokalnego.
Szczególny charakter wydarzenia podkreślało miejsce, w którym się odbywało. Dwór w Tomaszowicach powstał bowiem w wyniku adaptacji zabudowań dawnego folwarku, usytuowanego w otoczeniu zieleni, do pełnienia nowych funkcji hotelowo-konferencyjnych. Uczestnicy dzięki temu mieli okazję zapoznać się z przykładem działań związanych z odnową wsi w województwie małopolskim.
W ramach seminarium zorganizowano sesję posterową, podczas której zaprezentowano łącznie 15 prac. Towarzyszył jej również konkurs na najlepszy poster o tematyce rewitalizacji i odnowy wsi. Decyzją uczestników przyznano dwie nagrody główne. Pierwsze miejsce zajęli dr Przemysław Tomczak i dr Robert Szmytkie z Uniwersytetu Wrocławskiego za poster pt. Rozwój przedsiębiorczości jako wyraz „odradzania się” wsi na Ziemi Kłodzkiej, natomiast drugie miejsce zajęli dr Tomasz Napierała i dr Katarzyna Leśniewska-Napierała, reprezentujący Uniwersytet Łódzki, którzy przygotowali pracę pt. Funkcja hotelarska w rewitalizacji obszarów wiejskich. Studium przypadku województwa pomorskiego.
Konferencji, zgodnie z tradycją, towarzyszyła wizyta studyjna, która stanowiła praktyczne dopełnienie kwestii poruszanych w pierwszym dniu seminarium. Wizyta studyjna miała miejsce na terenie Lokalnej Grupy Działania Stowarzyszenie Dolina Karpia i Gminy Zator. Stanowią one przykład skutecznego łączenia różnych zasobów, przedsięwzięć infrastrukturalnych i działań społecznych, a także wysiłków różnych partnerów w odpowiedzi na potrzeby i wyzwania rozwojowe obszarów wiejskich. Uczestnicy seminarium podczas sesji terenowej mieli okazję zapoznać się z praktyczną realizacją działań ukierunkowanych na odnowę wsi, a także działań towarzyszących temu procesowi.
Pierwszym punktem sesji terenowej było spotkanie z przedstawicielami gminy Brzeźnica – panem Bogusławem Antosem (Wójtem Gminy) i panią Wiesławą Jarguz (Dyrektor Gminnej Biblioteki Publicznej), które odbyło się w „Spichlerzu Książki” – obiekcie będącym przykładem realizacji działań ukierunkowanych na odnowę wsi. Następnie uczestnicy seminarium spotkali się, w siedzibie Lokalnej Grupy Działania Dolina Karpia, z przedstawicielami Stowarzyszenia – panem Franciszkiem Sałaciakiem (Prezesem), panią Anną Świątek (Dyrektor Biura) i panią Grażyną Bałys-Diprose (Specjalistą ds. projektów). Spotkanie to stanowiło okazję do zapoznania się z kompleksowymi działaniami na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, podejmowanymi na terenie Doliny Karpia. Podczas wizyty ukazano dobre praktyki w zakresie rozwoju lokalnego, aktywizacji mieszkańców oraz promocji obszaru Lokalnej Grupy Działania. W ramach poczęstunku uczestnicy mieli okazję do degustacji Radoczańskiego Jabłecznika – jednego z produktów regionalnych województwa małopolskiego.
Działania związane z hodowlą karpia w Zatorze przedstawione zostały również podczas wizyty w Rybackim Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Rybactwa Śródlądowego. Zatorski karp jest jednym z najważniejszych produktów regionalnych oraz wyróżników Doliny Karpia. Ponadto produkt ten jest chroniony w Unii Europejskiej jako Chroniona Nazwa Pochodzenia. Uczestnicy otrzymali również upominek z tego miejsca, tak aby mogli posmakować zatorskich produktów po zakończeniu wizyty.
Kolejnym elementem sesji terenowej było spotkanie w Centrum Aktywizacji Zawodowej z przedstawicielami Samorządu Gminy Zator – panem Mariuszem Makuchem (Burmistrzem Zatora) oraz panem Tomaszem Wieliczko (Zastępca Kierownika Działu ds. Rozwoju, Oświaty i Zdrowia), którzy przybliżyli uczestnikom działania prowadzące do nadania Zatorowi nowego kierunku rozwoju. Poruszono również kwestie związane z czynnikami sukcesu oraz perspektywami rozwoju gminy. Przykłady, o których usłyszeli uczestnicy, zostały również zaprezentowane podczas spotkania w Regionalnym Ośrodku Kultury Doliny Karpia oraz objazdu Zatorskiej Strefy Aktywności Gospodarczej.
XXXIII Seminarium Geografii Wsi wraz z towarzyszącą wizytą studyjną dobiegło końca. Mamy nadzieję, że poruszone zagadnienia stały się nie tylko okazją do wymiany wiedzy, lecz także inspiracją do podejmowania dalszych dyskusji oraz kolejnych badań nad problematyką procesów rewitalizacji i odnowy obszarów wiejskich.
Agnieszka Mucha
Agnieszka Świgost
Łukasz Sykała